Zamek w Lelowie
Zamek w Lelowie – zamek królewski zbudowany z kamienia w połowie XIV wieku w Lelowie. Remontowany w XV wieku, zamieszkany do XVIII wieku. Rozebrany w latach 1804–1805 z rozkazu władz pruskich[1].
| Państwo | |
|---|---|
| Miejscowość | |
| Typ budynku |
zamek |
| Styl architektoniczny | |
| Rozpoczęcie budowy |
I poł. XIV w. |
| Ważniejsze przebudowy |
przed 1370, 1410, 1494 |
| Zniszczono |
1804–1805 |
| Pierwszy właściciel | |
Położenie na mapie gminy Lelów  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa śląskiego  | |
Położenie na mapie powiatu częstochowskiego  | |
 50°41′07,4″N 19°37′28,5″E/50,685389 19,624583
| |
Historia edytuj
Według przekazów Janka z Czarnkowa zamek wzniósł Kazimierz III Wielki w pierwszej połowie XIV w., podczas zmiany lokalizacji miasta, które niegdyś znajdowało się razem z grodem na terenie obecnej wsi Staromieście[1]. Załoga zamku przyczyniła się do pokonania oddziałów czeskich w bitwie pod Lelowem w 1345 r. Liczną grupę zbrojnych stanowili mieszkańcy miasta. Kazimierz Wielki kilkukrotnie przebywał na zamkuː 22 września 1341 r., 18 października 1343 r., 24 czerwca 1345 r., 2 stycznia 1357 r., 24 sierpnia 1365 r., 9 lipca 1366 r. Za panowania króla zamek rozbudowano. Po jego śmierci warownia zaczęła tracić swoje walory obronne[2].
Sytuacja zmieniła się za panowania Władysława II Jagiełły. Przebywając na zamku w 1394 r. nadał rycerzowi Bieńkowi sołectwo na prawie średzkim i nakazał mu na wypadek wyprawy wojennej do stawienia się z kuszą na zamku. Po wybuchu wojny z Zakonem Krzyżackim, król dla bezpieczeństwa państwa i poszczególnych regionów, w tym obszarów podległych zamkowi w Lelowie, w 1410 polecił klasztorowi Jędrzejowskiemu wysłać swoich poddanych do naprawy fosy, zamku, oraz murów obronnych miasta Lelowa. Klasztor jednak od tego obowiązku się wykupił. W 1418 roku na zamku odbył się sąd nadworny z udziałem króla i innych urzędników małopolskichː sędziego ziemskiego krakowskiego Pawła z Bogumiłowic, podkomorzego krakowskiego Piotra Szafrańca, marszałka Królestwa Polskiego Zbigniewa z Brzezia, Zakliki z Korzkwi, wojewody sandomierskiego Jana ze Zdakowa i kasztelana Stanisława Gamrata. Sąd oczyścił z nagany Macieja z Wielopola herbu Pilawa. 19 marca 1425 r. Władysław Jagiełło przyjął na zamku uroczyste śluby wierności od mieszkańców miasta[2].
Od początku XV wieku zamek stanowił ośrodek starostwa niegrodowego, zaliczając się do najmniejszych w województwie krakowskim. Odróżniało się ono od starostwa grodowego tym, że jego zarządca nie miał władzy sądowniczej w sprawach kryminalnych nad szlachtą okolic Lelowa. Pierwszym tenutariuszem poświadczonym w źródłach Lelowskich był w latach 1407-1425 Zbigniew Brzezina herbu Zadora, marszałek koronny, jeden z bardziej zasłużonych dowódców w bitwie pod Grunwaldem. Po jego śmierci Władysław Jagiełło chcąc okazać swoją wdzięczność Jakubowi herbu Pobóg, dziedzicowi Koniecpola i Nakła w pobliżu Lelowa, wojewodzie sieradzkiemu i jego żonie Konstancji, która była opiekunką synów królewskich Władysława i Kazimierza, gdy byli niemowlętami i pomagała w ich dalszym wychowaniu. Dlatego wymienionym małżonkom i ich synom Janowi Taszce i Przedborowi nadał dożywotnio zamek i miasto Lelów wraz ze wsiami Bliżyce, Dzibice i Sokolniki zobowiązując Jakuba do wykupu tych dóbr za 400 grzywien z rąk poprzednich posiadaczy jednocześnie zachowując sobie wszelkie prawa do tej królewszczyzny[2].
Do 1504 roku źródła wymieniają 13 burgrabiów. Byli to: Pakosz (1392), Mitrun (1408-1410), Dziersław (1412), Piotr (1423), Mikołaj Pruski (1442 i 1460), Więcesław (1447), Marcin Giebelski z Giebła (1456 -1465), Jakub (1459), Zachariasz Ostrowski (1480), Stanisław Pierzchała (1483), Andrzej Kuczkowski (1490), Maciej Żarski (1497), Jan Grzegorzewski (1504). Do obowiązków burgrabiego należało zarządzanie zamkiem, utrzymanie obiektów zamkowych w należytym stanie, zapewnienie bezpieczeństwa społeczności zamkowej, zabezpieczenie mienia monarszego w pomieszczeniach zamkowych i spichrzach, a także gotówki i kosztowności ze skarbca. Koszty utrzymania zamku i licznego personelu były duże. Głównym źródłem dochodów były czynsze od domostw w mieście Lelów z ról i ogrodów miasta oraz z ról wsi miejskich, czyli Staromieścia, Ślęzan i Zbyszyc[2].
W 1494 r. nakładem mieszczan naprawiono zamkową bramę. Dziedziczenie posiadłości króla obejmujące Lelów i przyległe wsie przekształciły się w XV wieku na trwale w dobra zastawiane, z których całość dochodów czerpali zastawnicy, dotkliwie zubożając skarb państwa. W następnych stuleciach zamek uległ prawdopodobnie pożarom, które dotknęły również miasto (m.in. w 1547). Lustracja z 1662 roku opisuje zamek jako zniszczony i opustoszały. Później został on odbudowany przez starostę M. Rupniewskiego[2].
W 1789 roku w zamku mieściła się kancelaria starościńska, ale już na początku wieku XIX zamek był ruiną. Ostatecznie został rozebrany w latach 1804-1805 z rozkazu pruskiego zaborcy, a materiał z rozbiórki wykorzystano do budowy domów mieszkalnych w Ślęzanach i Sokolnikach[2].
Pozostały jedynie fundamenty znajdujące się głęboko pod ziemią, do których dostęp jest utrudniony ze względu na to, że na powierzchni kopca na którym stał zamek powstał cmentarz grzebalny[2].
Architektura edytuj
Zamek znajdował się na prawym brzegu rzeki Białki, na północ od skarpy, na której było miasto, w odległości 100 metrów od zabudowy. Wznosił się na kopcu o wymiarach 140 metrów długości i 70 metrów szerokości. Prawdopodobnie miał wieżę, wzniesiony był na planie regularnym[1]. Wybudowany został w stylu gotyckim. Opis warowni z 1792 roku mówi o kwadratowym zamku w Lelowie, o jednej z piwnic będącej kiedyś więzieniem i o kwadratowym, obszernym dziedzińcu zamkowym[2].
Przypisy edytuj
Bibliografia edytuj
- Jacek Laberschek: Dzieje średniowiecznego Lelowa. Lelów: Lelowskie Towarzystwo Historyczno-Kulturalne, 2018.