40 mm armata przeciwlotnicza wz. 36 Bofors

Armata przeciwlotnicza 40 mm wz. 36 Bofors – produkowany na licencji w Polsce, polski wariant szwedzkiej armaty Bofors 40 mm, przed wybuchem II wojną światową przyjęty na uzbrojenie Wojska Polskiego, eksportowany także do Wielkiej Brytanii i Francji.

Bofors 40 mm

Żołnierze Wojska Polskiego obsługujący armaty przeciwlotnicze Boforsa podczas ćwiczeń 1939
Dane podstawowe
Państwo	Szwecja
Producent	Bofors
Rodzaj	działo przeciwlotnicze
Historia
Produkcja seryjna	1936–?
Dane taktyczno-techniczne
Kaliber	40 mm
Długość lufy	225–240 cm
Donośność	10 200 m poziomo, 7200 m pionowo
Prędkość pocz. pocisku	850 m/s
Długość	369–378 cm
Masa	462 kg chłodzona powietrzem, 528 kg chłodzona wodą
Szybkostrzelność	120–160 strzałów na minutę

40 mm L/60

Opracowana została w 1933 w szwedzkiej firmie Bofors, a następnie przyjęta do uzbrojenia przez wiele krajów świata. Mimo iż konstrukcja jest już bardzo zaawansowana wiekiem, w niektórych krajach to broń ta nadal pozostaje w użyciu. Mimo przyjętego przez firmę Bofors oznaczenia L/60 wszystkie produkowane na świecie tego typu działa miały długość lufy 56¼ kalibra z wyjątkiem dział produkowanych w Japonii. Bofors produkował także wcześniejszą odmianę tych dział 40 mm L/43 ubåtsautomatkanon Model 1932 przeznaczonych dla okrętów podwodnych o krótszej o 52 cm lufie. Wbrew wielu powielanym informacjom działa o lufach długości L/43 nigdy nie zostały zainstalowane na polskich okrętach.

Przez cały okres produkcji armata była wielokrotnie modernizowana i produkowana w rozmaitych wersjach (zależnie od daty i kraju produkcji). Armata była montowana na różnych podstawach – lądowych, morskich, a także na pojazdach. Produkowana była w wersjach pojedynczych, a także podwójnie i poczwórnie sprzężonych. Mimo że licencyjną produkcję działek 40 mm prowadziła także Wielka Brytania, z uwagi jednak na potrzebę szybkiego uzbrojenia jej sił zbrojnych, rząd tego państwa dokonywał zamówień na dostawę Bofors 40 mm także w Polsce i na Węgrzech. Chęć produkcji tych dział wyrażała także Francja, jednak ostatecznie dokonała ich zakupu w Polsce.

Użycie w Wojsku Polskim

Jako pierwsza zakupiła 40 mm działa Bofors polska Marynarka Wojenna. 2 zdwojone zestawy morskie zakupiono w maju 1934 r., a 4 dalsze w grudniu tego roku.

Armata przeciwlotnicza Bofors wz. 36 kal. 40 mm podczas pokazów wojskowych na Polu Mokotowskim

Pierwsze polskie armaty tego typu dla wojsk lądowych w liczbie 60 sztuk, zostały zakupione w Szwecji w grudniu 1935. Następnie podjęto produkcję licencyjną armaty w Polsce.

Święto Żołnierza w Poznaniu 1939 – 40 mm armaty przeciwlotnicze Bofors wz. 36 holowane przez ciągniki C2P

Działo odznaczało się dobrymi właściwościami balistycznymi i było skuteczne w walce z celami powietrznymi na pułapie do 3000 m. Przed wojną zamierzano osiągnąć stan 638 armat. Mimo braków tej armaty w armii firma SePeWe sprzedała za granicę 168 armat m.in. do Wielkiej Brytanii, Rumunii i Holandii. Prawdopodobnie nie wszystkie z tych dział dotarły do adresatów, gdyż na wybrzeżu znaleziono w strefie wolnocłowej 8 dział, z których uformowano dwie baterie, jedną dla Gdyni, a drugą dla Helu. W wojskach polowych trakcję dla armaty stanowił ciągnik artyleryjski C2P, który również był używany w roli siły pociągowej dla przyczep amunicyjnych oraz sprzętowych.

Zamek polskiego działa wz. 36 w Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie

10 grudnia 1937 I Wiceminister Spraw Wojskowych, generał brygady Janusz Głuchowski, wprowadził do użytku służbowego regulamin artylerii przeciwlotniczej „Działoczyny przy 40 mm armacie przeciwlotniczej wz. 1936 ${\tfrac {Art.2-1}{1937}}$”. Regulamin stanowił, że obsługa działonu liczyła dziewięciu kanonierów pod dowództwem działonowego: celowniczy kierunku, celowniczy wysokości, celownikowy, ładowniczy, przelicznikowy, amunicyjny, wręczyciel, kierowca ciągnika z działem, kierowca ciągnika z przyczepką amunicyjną. Dwa działony tworzyły pluton ogniowy. Ponadto w skład plutonu wchodził dowódca plutonu, „pomiarowy” – zastępca dowódcy plutonu i dowódca drużyny pomiarowej, patrol radiowy i dowódca wozów bojowych.
Pod koniec 1938 opracowano polską wersję armaty z dolną lawetą półstałą (wz. 38). Armaty te były mniej mobilne i przeznaczone do ochrony obiektów. Uproszczona laweta była tańsza w produkcji, a do jej przetaczania wystarczył samochód ciężarowy.

Polskie działo przeciwlotnicze Boforsa po ataku Luftwaffe w czasie bitwy nad Bzurą wrzesień 1939

We wrześniu 1939 Wojsko Polskie dysponowało 358 armatami tego typu. Pozwoliło to na sformowanie 40 czterodziałowych baterii dla dywizji piechoty, 2 czterodziałowych baterii dla brygad pancerno-motorowych, 11 dwudziałowych baterii dla brygad kawalerii oraz 81 lotniczych, wojskowych i fabrycznych plutonów składających się z 2 armat. Po klęsce wrześniowej armata ponownie trafiła do jednostek PSZ na Zachodzie m.in. 1 Dywizji Pancernej i 2 Korpusu Polskiego.

W chwili wybuchu wojny polska Marynarka Wojenna używała 6 zestawów zdwojonych na okrętach nawodnych (OORP „Grom”, „Błyskawica”, „Gryf”) o lufach chłodzonych wodą i 2 zestawów zdwojonych na okrętach podwodnych (OORP „Orzeł”, „Sęp”) o lufach chłodzonych powietrzem. Wszystkie one miały jednak tę samą długość lufy wynoszącą 56 kalibrów i strzelały tymi samymi typami amunicji. Różnice polegały ponadto na tym, że zestawy dla OP nie miały systemu stabilizacji poprzecznej, a miały podstawę częściowo składaną na czas chowania działa w wodoszczelnej studzience, co wiązało się z ich wysuwaniem i chowaniem, przez stosunkowo mały właz pokrywy ich studzienki. Marynarze z ORP „Sęp” po wojnie demonstrowali, że w razie potrzeby wraz z działem ze studzienki mogło być podniesionych czterech członków obsługi.

Na tabliczce znamionowej korpusu zestawu dla okrętów nawodnych zestaw opisany był jako A.B. BOFORS, SVERIGE, DZ.40 MM L/60 WZ 36, a na samych działach jako BOFORS 1936, DZ.PLTN.40mm. WZ.36, zaś na działach okrętów podwodnych jako BOFORS 1937, DZ.PLTN.40mm. WZ.36, skąd pewnie wzięły się błędy w oznaczaniu wzoru działa. Liczba używanych czynnie na polskich okrętach zestawów zdwojonych dział 40 mm Bofors wynosiła 8 sztuk. Nie zgadza się to z liczbą podaną w Księdze zamówień firmy Bofors za lata 1932–1939 gdzie podano 6 sztuk cytowaną w „The Bofors gun” Terry’ego Gandera, który nie wziął pod uwagę polskich źródeł. Według polskich źródeł faktyczne zamówienia złożone w firmie Bofors w których występowały zestawy morskie dział 40 mm, zawiera poniższa tabela.

Przedmiot	Numer umowy	Kwota umowy	Czas zawarcia	Czas dostawy	Uwagi
2x120 mm; 2x2 120 mm; 2x2 40 mm; amunicja bojowa, oświetlająca, szkolna + lufy ćwiczebne + transport	195/34/35; dla ORP Gryf	1 405 370 koron szwedzkich	23.V.1934	Do 23.III.1936 r.	Dostawa do dowolnego portu we Francji – dostarczone.
6x2 120 mm; 4x2 40 mm; amunicja bojowa, ćwiczebna i oświetlająca; 24 x lufa ćwiczebna do działa 120 mm;	635/34; dla ORP Grom i ORP Błyskawica	2 717 020 koron szwedzkich	20.XII.1934	do 1.XII.1936 r.	Dostawa do dowolnego portu w Anglii – dostarczone
2x1 120 mm	aneks do poprzedniej umowy; dla ORP Grom i ORP Błyskawica	brak	12.II.1935 r.	do 1.XII.1936 r.	Dostawa do dowolnego portu w Anglii – dostarczone.
2x 105 mm; 2x2 40 mm	brak; dla ORP Orzeł i ORP Sęp	580 000 koron szwedzkich	koniec 1935 r.	brak	Dostawa do dowolnego portu w Holandii – dostarczone.
2x 120 mm; 6x2 120 mm; 4x2 40 mm; amunicja i sprzęt pomocniczy	420/38; dla nowych niszczycieli typu Huragan	5 143 000 koron szwedzkich (w tym po 240 000 koron za działa podwójne i 150 000 za pojedyncze)	1.IX.1938 r.	Do 1.IX.1941 r.	Nie dostarczone (miały być niższe na czopach o 10 cm).
2x 120 mm; 4x2 120 mm; 2x2 40 mm; amunicja i sprzęt	w ramach poprzedniej umowy; na modernizację ORP Wicher i ORP Burza	3 500 000 złotych razem z kosztami ustawienia dział 130 mm w bateriach na Helu, prawdopodobnie koszty zakupu dział są w kwocie podanej w powyższej tabelce (po 240 000 koron za działa podwójne i 150 000 za pojedyncze) i o nie trzeba pomniejszyć tę kwotę.	1.IX.1938 r.	Do 1.I.1941 r.	Nie dostarczone – Zdjęte działa 130 mm miały być ustawione w fortyfikacjach jako artyleria nadbrzeżna. Jest też wersja, że niszczyciele miały otrzymać nie po 5, a po 6 dział 120 mm i wersja że dział 40 mm miało być 4x2 dla obu, co jest mało prawdopodobne.
2x 105 mm + 2x2 40 mm lub 4x2 40 mm	Brak; dla nowych okrętów podwodnych budowanych we Francji	brak	brak	brak	Dowolny port we Francji (bardziej prawdopodobna wersja 4x2 40 mm) – nie dostarczono.

Dane taktyczno-techniczne

Bofors 40 mm Mark IC

• Data opracowania: 1936
• Data wejścia do służby (wybrane kraje): Wielka Brytania – 1941, USA – 1942, Niemcy – 1944
• Masa działa: 462 kg (japońska wersja chłodzona powietrzem) – 528 kg (brytyjska wersja chłodzona wodą)
• Długość działa: 369.1–378 cm
• Długość lufy: 225–240 cm
• Szybkostrzelność: 120 strzałów na minutę (do 160 strzałów na minutę w pozycji horyzontalnej)
• Masa pocisku: 894–1002 g
• Masa naboju: 2100–2221 g
• Masa i rodzaj materiału wybuchowego w pocisku: 67 g TNT – 92 g heksatonalu. Pociski przeciwpancerne jednorodne – bez materiału wybuchowego
• Długość pocisku: 184 mm
• Długość naboju: 447–451 mm
• Masa ładunku miotającego: 280–326 g
• Wymiary łuski: 40x311 mm
• Prędkość wylotowa pocisku: ok. 850 m/s
• Żywotność lufy: 9500–10000 strzałów
• Zasięg maksymalny (zależy od wersji i amunicji): do 10200 m poziomo i 7200 m pionowo
• Przebijalność pancerza na dystansie 1000 m: do 69 mm
• Przebijalność pancerza na dystansie 2000 m: do 30 mm
• Chłodzenie: wodą lub powietrzem
• W Wojsku Polskim II RP do 40 mm armaty przeciwlotniczej wz. 36, stosowana była jednostka ognia (JO) licząca 200 nabojów z granatem kruszącym. JO mieściła się w 17 skrzynkach (faktycznie 204 nb), masa JO w skrzynkach: 629 kg.

Bibliografia

• Chris Bishop: The Ilustrated Encyclopedia of Weapons Of World War II. London: Amber Books, 2014. ISBN 978-1-78274-167-1.brak strony w książce

Linki zewnętrzne

• Opis działa na stronie www.1939.pl
• Cz.I. Wyjaśnienie zagadki długości luf morskich dział 40 mm. www.army1914-1945.pl. army1914-1945.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-01)].
• Cz.II. Wyjaśnienie zagadki dział morskich 40 mm a szczególnie OOP Orzeł i Sęp. www.army1914-1945.pl. army1914-1945.org.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-21)].