Amu-daria
Amu-daria (w starożytności Oksus, Oxus, Transoxana, Transoksjana, arab. Dżajahun) – rzeka w Uzbekistanie, Turkmenistanie i Afganistanie, jej odcinek stanowi także granicę Tadżykistanu (na całej swej długości stanowi odcinki granicy afgańsko-tadżyckiej, afgańsko-uzbeckiej, afgańsko-turkmeńskiej oraz turkmeńsko-uzbeckiej). Długość 1425 km[a], powierzchnia dorzecza 465,5 tys. km².
 Delta Amu-darii w 1994 roku | |
| Kontynent | |
|---|---|
| Państwo | |
| Rzeka | |
| Długość | 1425 km |
| Powierzchnia zlewni |
465 500 km² |
| Źródło | |
| Miejsce | Pamir, połączenie rzek Pandż i Wachsz |
| Współrzędne | |
| Ujście | |
| Recypient | południowe Jezioro Aralskie, Jezioro Sarykamyskie (poprzez kanały nawadniające) |
| Współrzędne | |
| Mapa | |
 Mapa dorzecza Amu-darii | |
Położenie na mapie Azji  | |
Przebieg
edytujPowstaje z połączenia rzek Pandż i Wachsz. Płynie między pustyniami Kara-kum i Kyzył-kum, w dolnym i środkowym biegu brak dopływów. W górnym biegu dopływy: Kofarnihon, Surchan-daria, Sherobod (prawe) i Kunduz (lewy). W środkowym biegu w okolicy Türkmenabatu – utworzony w 1982 roku Rezerwat Amudaryjski[1]. W dolnym biegu, na terenie Karakałpacji – Rezerwat Biosfery Dolnej Amu-darii[2]. Do lat 60. XX wieku uchodziła do Jeziora Aralskiego tworząc deltę, w pobliżu której znajdowało się miasto (dziś – w większości opuszczone i wciąż wyludniające się) Moʻynoq. Obecnie większość wody jest tracona, odprowadzana poprzez nieszczelne kanały na uzbeckie pola bawełny i rzeka wysycha, zanim dotrze do jeziora. Część wód trafia także do depresyjnej kotliny Sarykamyskiej, w której w XX wieku utworzył się duży zbiornik – Jezioro Sarykamyskie. Wykorzystywanie Amu-darii do nawadniania okolicznych terenów po II wojnie światowej przyczyniło się, poprzez budowę kanałów, nie tylko do szybkiego wysychania rzeki, ale również silnego zanieczyszczenia jej nawozami, ściekami i pestycydami, a także doprowadziło do wtórnego zasolenia gleb.
Zobacz też
edytujUwagi
edytuj- ↑ Biorąc po uwagę najodleglejsze źródło i najdalszy odpływ, okresowo 2540 km.
Bibliografia
edytuj- Encyklopedia Audiowizualna Britannica – Geografia I, Rafał Jasiulewicz (red.), Leszek Baraniecki, Poznań: Wydawnictwo Kurpisz, 2006, ISBN 83-60563-07-1, ISBN 978-83-60563-07-6, ISBN 83-60563-04-7, ISBN 978-83-60563-04-5, ISBN 1-59339-330-X, ISBN 978-1-59339-330-4, OCLC 838992809.
- ↑ UNESCO World Heritage Centre, Amudarya State Nature Reserve [online], whc.unesco.org, 16 marca 2009 [dostęp 2024-03-11] (ang.).
- ↑ UNESCO, Lower Amudarya State Biosphere Reserve [online], unesco.org/biosphere, 31 stycznia 2022 [dostęp 2023-07-07] (ang.).