Gleba

naturalny twór wierzchniej warstwy skorupy ziemskiej

Gleba (łac. glaeba – ziemia uprawna, rola) — naturalna, trójfazowa, biologicznie czynna, powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, ukształtowana poprzez procesy glebotwórcze ze zwietrzeliny skalnej (skały macierzystej) w wyniku oddziaływania klimatu i organizmów żywych, przy określonej rzeźbie terenu, w określonym przedziale czasu, często przy wpływie działalności człowieka. Gleba jest integralnym składnikiem ekosystemów lądowych i niektórych płytkowodnych[1].

Gleba
Chmielnik (Wzgórza Włodzickie), Sudety, gleba zabarwiona na czerwono tlenkami żelaza

Gleba składa się z części mineralnej i organicznej.

Nauką dotyczącą gleby jest gleboznawstwo[2]. Jego subdyscypliną jest geografia gleb[3].

Powstawanie edytuj

Klasyczny schemat powstawania gleb w ujęciu Wasilija Dokuczajewa:

czynniki glebotwórcze → procesy glebotwórcze → sekwencja poziomów glebowych i właściwości gleb

Gleba, jako samodzielny twór, powstaje pod wpływem czynników środowiska nazywanych czynnikami glebotwórczymi. W ten sposób właściwości gleby zależą (funkcyjnie, zob. zmienne zależna i niezależna) od zmiennych takich jak: organizmy żywe, klimat, rzeźba terenu, materiał macierzysty, warunki wodne, działalność człowieka, czy czas. Czynniki glebotwórcze działające łącznie na jakimś obszarze tworzą lokalne środowisko glebotwórcze. Nieraz się zdarza, że któryś z czynników ma dużo większy wpływ na powstawanie gleby niż pozostałe.

Zespół zjawisk zachodzących w wierzchniej warstwie litosfery pod wpływem czynników glebotwórczych powodujący powstanie i rozwój gleby nazywa się procesem glebotwórczym. Procesy glebotwórcze polegają na wymianie materii i przepływie energii pomiędzy glebą (pedosferą) a biosferą, atmosferą, hydrosferą i litosferą. Ogólnie obejmują one przemiany w mineralnym tworzywie gleby (wietrzenie i tworzenie się minerałów), przemiany materii organicznej (humifikacja i mineralizacja), a także przemieszczanie się składników oraz wytrącanie się ich w obrębie profilu glebowego.

W glebach zazwyczaj zachodzą jednocześnie różne procesy glebotwórcze, lecz z różną intensywnością. Te, które dominują nadają glebie jej wygląd i właściwości, prowadzą do uformowania się konkretnego typu gleby. Zazwyczaj przebiegają one na tyle wolno, że nie obserwuje się ich bezpośrednio, a jedynie ich skutki.

Wydziela się następujące typologiczne procesy glebotwórcze: inicjalny, darniowy, brunatnienia, płowienia, bielicowania, rdzawienia, glejowy, torfienia, murszenia, wertylizacji, ferralityzacji, salinizacji, sołonizacji i sołodyzacji[4]

Morfologia edytuj

Osobny artykuł: morfologia gleb.

Procesy glebotwórcze prowadzą do powstania gleby o specyficznej budowie wewnętrznej i właściwościach. Najmniejszą jej trójwymiarową bryłę umożliwiającą opis wszystkich charakterystycznych cech i funkcji określa się jako pedon. Obszar zajęty przez bardzo podobne pedony, graniczący z innego rodzaju pedonami lub obszarami bezglebowymi, określa się jako polipedon. Dwuwymiarowa, pionowa, boczna ściana pedonu jest to profil glebowy. W praktyce opisuje się profile glebowe będące ścianami bocznymi odkrywki glebowej, czyli głębokiego na ok. 1,5 – 2,0 m wykopu.

Wygląd profilu glebowego określa się jako morfologia gleby. Na jej podstawie określa się wstępnie właściwości i pozycję systematyczną danej gleby.

Profil gleby dzieli się na, różniące się od siebie, zazwyczaj położone mniej więcej równolegle do powierzchni terenu, warstwy glebowe i poziomy genetyczne gleby (poziomy glebowe). Do głównych poziomów glebowych należą: poziom organiczny, poziom próchniczny, poziom eluwialny, poziom wzbogacania (poziom iluwialny lub poziom brunatnienia), poziom glejowy, poziom lub warstwa osadów podwodnych (limnicznych), poziom murszowy, poziom macierzysty oraz lite podłoże skalne. Poziomy o ściśle określonych właściwościach, będące kryterium w typologii gleb, określa się jako poziomy diagnostyczne gleby[5].

Skład edytuj

Gleba składa się z trzech faz:

Wzajemny układ trzech faz może ulegać znacznym zmianom pod wpływem dalszych procesów glebotwórczych i ingerencji człowieka (zob. np. degradacja gleb). Prawidłowe stosunki ilościowe pomiędzy poszczególnymi fazami można kształtować przez wykonanie melioracji wodnych, agromelioracji, fitomelioracji, uprawę roli itp. Stosunki ilościowe trzech faz w glebie charakteryzuje się przez określenie gęstości objętościowej, porowatości, wilgotności i zwięzłości.

Ze względu na zróżnicowanie materiału glebowego w profilu wyróżnia się gleby:

  • całkowite, które w całym profilu (do 1,5 m) są zbudowane z tego samego materiału, np. z piasku, gliny, pyłu; zróżnicowanie uziarnienia profilu powodują wyłącznie procesy glebotwórcze
  • niecałkowite, które do głębokości 1,5 m zawierają przynajmniej dwie różne warstwy, np. piasek do głębokości 0,8 m, a poniżej glinę.

Na podstawie podgrup granulometrycznych, gleby dzieli się na następujące kategorie ciężkości agrotechnicznej[a][b][6]:

Wyróżnia się również[c]:

  • gleby średnie pyłowe – pyły gliniaste i pyły zwykłe
  • gleby ciężkie pyłowe – pyły ilaste

Proces glebotwórczy trwa nieustannie – jest nieodłącznym elementem przemian zachodzących w ekosystemie. Gleba jest środowiskiem życia i źródłem składników odżywczych dla wielu gatunków mikroorganizmów i podziemnych organów roślin wyższych.

Znaczenie gleby zostało przedstawione w Europejskiej Karcie Gleby[7].

Systematyka edytuj

Osobny artykuł: systematyka gleb.

Systematyka gleb jest stworzonym przez człowieka logicznym systemem porządkującym ogromną różnorodność gleb w przyrodzie. Zazwyczaj opiera się ona na określonych kryteriach lub grupie kryteriów, najczęściej użytkowych lub przyrodniczych, według których łączy się gleby w określone jednostki taksonomiczne gleb[8].

Klasyfikacjami przyrodniczymi dokonującymi podziału gleb ze względu na kryteria genetyczne, tzn. wg sposobu powstania danej gleby, na terenie Polski są: systematyka gleb Polski opracowana przez Polskie Towarzystwo Gleboznawcze, a także klasyfikacja gleb leśnych Polski. Wiele krajów posiada swoje narodowe systematyki. Status międzynarodowych mają: amerykańska USDA Soil Taxonomy, a także Klasyfikacja Zasobów Glebowych Świata (WRB).

Klasyfikacje użytkowe (stosowane) dokonują podziału gleb ze względu na określone cechy istotne z punktu widzenia celu powstania klasyfikacji. Przykładami są klasyfikacje gleb opisujące rolniczą produktywność gruntów (w Polsce są to: gleboznawcza klasyfikacja gruntów oraz podział na kompleksy przydatności rolniczej gleb), albo podział gruntów ze względu na określone cechy np. odczyn gleby lub zawartość materii organicznej.

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. Podział obowiązujący od 2008 roku.
  2. Gleby bardzo lekkie i lekkie mogą być klasyfikowane jako gleby lekkie a gleby ciężkie i bardzo ciężkie jako gleby ciężkie.
  3. Dodatkowe kategorie wyróżnia się w celu dokładniejszej charakterystyki gleb o dużej zawartości frakcji pyłowej.

Przypisy edytuj

  1. Systematyka gleb Polski, wydanie 5. „Roczniki gleboznawcze”. 62, 3, 2011. Polskie Towarzystwo Gleboznawcze. Warszawa. 
  2. gleboznawstwo, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2012-10-02].
  3. Marek Degórski. Geografia gleb jako dyscyplina fizycznogeograficzna. „Przegląd Geograficzny”. 3 (76), 2004. Warszawa: PAN Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania. ISSN 0033-2143. 
  4. Renata Bednarek, Stefan Skiba: Czynniki i procesy glebotwórcze. W: Andrzej Mocek (red.): Gleboznawstwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015, s. 68–98. ISBN 978-83-01-17994-6. (pol.).
  5. Cezary Kabała: Morfologia gleb. W: Andrzej Mocek (red.): Gleboznawstwo. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2015, s. 99–130. ISBN 978-83-01-17994-6. (pol.).
  6. Klasyfikacja uziarnienia gleb i utworów mineralnych. [dostęp 2011-10-19].
  7. Wstęp. W: Saturnin Zawadzki (red.): Gleboznawstwo. Wyd. IV. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1999, s. 17–18. ISBN 830901703-0. (pol.).
  8. Stanisław Uziak, Zbigniew Klimowicz: Elementy geografii gleb i gleboznawstwa. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, 2002, s. 51. ISBN 83-227-1671-0. (pol.).