Bazuna (instrument)
Bazuna – polski instrument ludowy z grupy drewnianych aerofonów ustnikowych, spotykany na Kaszubach. Dawniej wykorzystywana przez pasterzy oraz do celów obrzędowych (np. do wypędzania złych mocy, witania Nowego Roku), towarzyszyła też uroczystościom religijnym i obrzędowi ścinania kani; wykorzystywana była także jako instrument sygnalizacyjny i ostrzegawczy.
Klasyfikacja naukowa | |
423.121.2 | |
Klasyfikacja popularna | |
dęty drewniany | |
Podobne instrumenty | |
Budowa
edytujBazuna jest rodzajem ligawki[1], drewnianego rogu o konicznym profilu, wąskiej menzurze i długości od ok 1,5[2] do 2[3], 2,5 metrów[4] (współcześnie spotyka się również dłuższe[4]). Jej odpowiednikiem na Mazowszu[3] i Podlasiu[5] jest ligawka, a na Podhalu trombita[3]. Porównywana jest również do rogu alpejskiego[6].
Wykonywana jest z konarów[7] lub nierozgałęzionego pnia młodego drzewa (np. olchy[1], brzozy[7][8], klonu[4]), rozciętego wzdłużnie na dwie części, wydrążonego i złączonego klejem[2] oraz metalowymi, wiklinowymi[7] bądź splecionymi z korzeni obręczami[2]. Nie posiada otworów bocznych[3].
Do zadęcia służy drewniany[1], kielichowaty ustnik kształtem przypominający ustnik puzonu[2]. Skala dźwiękowa obejmuje tony składowe szeregu harmonicznego (alikwoty) wydobywane przez zwiększanie lub zmniejszanie siły zadęcia[2].
Historia
edytujNiektórzy badacze przypisują pojawienie się bazuny na Pomorzu flisakom, spławiającym towary z regionów górskich, gdzie odpowiednikiem tego instrumentu była trombita[1]. Inni, opierając się na różnicach konstrukcyjnych, przypuszczają raczej odrębne pochodzenie[6].
Praprzodkiem bazun, ligawek i trombit są trąby nazywane też rogami[10], czyli instrumenty w których powietrze zostaje wprowadzone w drgania za pomocą warg grającego[11]. Trąby o długiej prostej rurze wykonanej z bambusa znane były w starożytności jako instrumenty sygnałowo-fanfarowe[12]. Najwcześniejsze wizerunki przedstawiające żołnierzy dmących w długie, lekko rozszerzające się ku końcowi, proste lub lekko wygięte tuby pochodzą ze starożytnej Asyrii[13]. Podobne wizerunki pochodzące z XV w. p.n.e. odnajdywano na terenie Egiptu. Poza celami wojskowymi przypisuje się im rolę w kulcie Ozyrysa[14]. Starożytni Grecy i Rzymianie przypisywali wynalazek trąby – nazywanej przez pierwszych salpinx, a drugich tuba – Etruskom[15]. Podobne długie trąby wykonane zazwyczaj z metalu nazywane były we wczesnośredniowiecznej Europie buisine[16].
Długie trąby tubicinis procedentibus używane przez wojska słowiańskie wzmiankował Thietmar przy opisie bitwy nad Tongerzą. Wincenty Kadłubek opisując widowisko, które odbyło się w Krakowie w 1194, wzmiankuje piszczałki fistula oraz trąby tuba[10]. Te długie, wąskie, o lekko konicznej menzurze, drewniane tuby są bezpośrednim przodkiem bazun, trombit oraz ligawek[9]. Drewniane podłużne trąby występują również w polskiej ikonografii późnego średniowiecza[17], renesansu – kiedy wyraźnie zarysowywać się zaczyna podział instrumentarium na profesjonalne i ludowe[18], i później[19].
Dawniej bazuny wykorzystywano dla celów apotropeicznych (podczas czynienia obrzędowej wrzawy[2], wypędzania złych mocy[4]), także sygnałowych (pasterze[2], rybacy[7], strażacy, oznajmianie rozpoczęcia zwyczajów i obrzędów)[2], witania Nowego Roku, oraz w trakcie uroczystości religijnych i obrzędach ścinania kani[4]. Współcześnie jej wykorzystanie jest wznawiane w ruchu folklorystycznym[2]. Bazuna jest symbolem tożsamości etnicznej Kaszubów[2].
Współczesną odmianą bazuny jest bazuna koncertowa, wyposażona w osiem otworów zatykanych palcami, jak w trąbce barokowej lub flecie prostym. Autorem i wykonawcą pierwszej bazuny koncertowej jest Paweł Gruba[20].
Przypisy
edytuj- ↑ a b c d Baculewski et al. 2006 ↓, s. 85.
- ↑ a b c d e f g h i j Maria Żurowska , Zbigniew J. Przerembski , bazuna, [w:] Polskie Instrumenty Ludowe [online], Narodowy Instytut Muzyki i Tańca [dostęp 2023-12-17] [zarchiwizowane z adresu 2023-04-02] (pol.).
- ↑ a b c d bazuna, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2023-12-17] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-17] .
- ↑ a b c d e 2018 - Bazuna - dźwięki kaszubskiej tradycji, [w:] Wejherowskie Centrum Kultury [online], Filharmonia kaszubska, 9 kwietnia 2021 [dostęp 2023-12-17] [zarchiwizowane z adresu 2023-04-01] (pol.).
- ↑ Hamryszczak 2020 ↓, s. 106.
- ↑ a b Cząstka-Kłapyta 2017 ↓, s. 189.
- ↑ a b c d Adam Podlewski , Diabelskie skrzypce i bazuna, [w:] Encyklopedia Muzyczna (wersja internetowa Encyklopedii muzycznej PWM), Polska Biblioteka Muzyczna [dostęp 2023-12-17] .
- ↑ Elżbieta Marczak , Kaszubskie instrumenty [online], Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie [dostęp 2023-12-17] [zarchiwizowane z adresu 2023-01-27] (pol.).
- ↑ a b Kamiński 1971 ↓, s. 48.
- ↑ a b Kamiński 1971 ↓, s. 47.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 38.
- ↑ Baculewski et al. 2006 ↓, s. 901.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 63.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 91.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 134.
- ↑ Sachs 2005 ↓, s. 267.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 66.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 85, 92, 108.
- ↑ Kamiński 1971 ↓, s. 120.
- ↑ Ania Lehmann , Bazuna Independent - koncert Pawła Gruby i Gedymina Grubby w Sierakowicach, [w:] Portal powiatu kartuskiego [online], CMC Media, 31 sierpnia 2019 [dostęp 2023-12-17] [zarchiwizowane z adresu 2023-12-17] (pol.).
Bibliografia
edytuj- Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Justyna Małgorzata Cząstka-Kłapyta. The Function and genesis of the musical instrument “trombita” with special focus on the Hutsul region. „Balcanica Posnaniensia Acta et studia”. 23 (1), s. 187–196, 2017-02-21. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. DOI: 10.14746/bp.2016.23.13. ISSN 0239-4278.
- Artur Hamryszczak. Muzeum Lat Dziecięcych Prymasa Tysiąclecia Stefana Kardynała Wyszyńskiego w Zuzeli. „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne”. 114, s. 97–122, 2020-12-21. Lublin: Ośrodek Archiwów, Bibliotek i Muzeów Kościelnych KUL. DOI: 10.31743/abmk.11773. ISSN 0518-3766.
- Włodzimierz Kamiński: Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich. Zarys problematyki rozwojowej. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1971. OCLC 830914178.
- Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.