Olsza

Ten artykuł dotyczy rośliny. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Olsza, olcha[4] (Alnus Mill.) – rodzaj drzew i krzewów z rodziny brzozowatych (Betulaceae A. Gray). Według różnych źródeł zalicza się do niego od 25[5] do 41[6]–44[7] gatunków. Występują one naturalnie w strefie umiarkowanej i borealnej półkuli północnej, na wschodzie ich zasięg występowania dociera do indyjskiego stanu Asam, Azji Południowo-Wschodniej[8][5] i Japonii, gdzie rośnie 10 gatunków[9]. Najdalej na południe sięga A. acuminata, rosnąca w Ameryce Południowej w kolumbijskich Andach[8][9]. W Europie rośnie 5 gatunków[9], z czego w Polsce trzy: olsza czarna (A. glutinosa), olsza szara (A. incana) i olsza zielona (A. alnobetula)[10].

Olsza
Ilustracja
Morfologia olszy czarnej
Systematyka[1][2]
Domena eukarionty
Królestwo rośliny
Podkrólestwo rośliny zielone
Nadgromada rośliny telomowe
Gromada rośliny naczyniowe
Podgromada rośliny nasienne
Nadklasa okrytonasienne
Klasa Magnoliopsida
Nadrząd różopodobne
Rząd bukowce
Rodzina brzozowate
Rodzaj olsza
Nazwa systematyczna
Alnus Mill.
Gard. Dict. Abr. ed. 4. 28 Jan 1754[3]
Typ nomenklatoryczny

A. glutinosa (L.) Gaertn[3]

Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons

Gatunki z tego rodzaju rosną często na siedliskach wilgotnych i zalewowych. Wykorzystywane jest ich drewno, cenione ze względu na łatwość obróbki i trwałość, w tym odporność na gnicie w wodzie. Wyrabiano z niego m.in. węgiel drzewny i proch. Drzewa sadzone są w celu rekultywacji słabych i zniszczonych gruntów, jako ozdobne, bywają też wykorzystywane jako lecznicze.

MorfologiaEdytuj

 
Pokrój olszy czarnej (A. glutinosa)
Pokrój
Zrzucające liście drzewa lub krzewy. Osiągają zwykle niezbyt okazałe rozmiary, do największych gatunków należy chińska A. cremastogyne (do 40 m wysokości) i olsza czarna (do 35 m wysokości)[11]. Pędy i kora zwykle ciemno zabarwione[9]. Korzenie mają brodawki, które w symbiozie z bakteriami wiążą azot atmosferyczny do gleby[12], zwykle zasiedlone przez nie korzenie są czerwone i spęczniałe[9]. Pąki zwykle na trzonkach[11][9].
Liście
Naprzemianległe, pojedyncze. Blaszka liściowa jest piłkowana lub ząbkowana na brzegu, rzadko jest całobrzega. Przylistki opadające[12].
Kwiaty
Promieniste, jednopłciowe, zebrane w zwisające kotki o cylindrycznym kształcie. Kwiatostany męskie zbudowane są z licznych segmentów, z których każdy składa się z 3–5 przysadek i 3 pojedynczych kwiatów. Kwiatostany żeńskie wyrastają pojedynczo lub w parach, zebrane w kwiatostany złożone przypominające wiechy lub grona, rozwijają się w kątach pędów, mają kształt od jajowatego do stożkowatego, z licznymi łuskowatymi i zdrewniałymi przylistkami[12]. Poszczególne kwiaty są bardzo drobne i pozbawione okwiatu[11]. Kwiaty męskie zawierają po cztery pręciki z czerwonymi zwykle pylnikami[9].
Owoce
Ściśnięte orzeszki, z błoniastymi lub papierzastymi skrzydełkami[12], stąd mające postać drobnych skrzydlaków[5].

Biologia i ekologiaEdytuj

Rośliny z tego rodzaju są jednopienne i wiatropylne. Kwitną wiosną lub jesienią (sekcje Cremastogyna i Clethropsis). Wszystkie gatunki olszy mają brodawki korzeniowe, w których żyją bakterie promieniowce z rodzaju Actinomycetes, mające zdolność asymilowania wolnego (atmosferycznego) azotu. Dzięki temu mogą zasiedlać gleby ubogie i bagienne. Większość gatunków rośnie na siedliskach wilgotnych, mokrych lub zalewanych – wzdłuż brzegów rzek i jezior. Rośliny z tego rodzaju zasiedlają odsłoniętą glebę po zalewach lub uwalnianą spod ustępujących lodowców[9]. Podrodzaj subg. Alnobetula obejmuje gatunki krzewów zaadoptowane do klimatu chłodnego[5], w tym stanowiące w wielu miejscach istotny komponent lasotundry[13].

SystematykaEdytuj

 
Liść olszy szarej (A. incana)
 
Kora olszy japońskiej (A. japonica)
 
Kwiatostany meskie i żeńskie olszy czarnej (A. glutinosa)
 
Owoce olszy czerwonej (Alnus rubra)
Pozycja systematyczna

Rodzaj z rodziny brzozowate z rzędu bukowców. W obrębie rodziny zaliczany do podrodziny Betuloideae Arnott, jako takson siostrzany rodzaju brzoza Betula[2].

Lista gatunków[7]

ZastosowanieEdytuj

  • W przemyśle do produkcji sklejki. Jest to doskonałe drewno w obróbce stąd wykorzystywane bywa m.in. w rzeźbiarstwie[8].
  • Ze względu na odporność na gnicie drewno olszy wykorzystywane jest w konstrukcjach podwodnych (na olszach zbudowano m.in. Wenecję i Amsterdam)[9].
  • Wykorzystywana jest w lutnictwie do wyrobu pudeł instrumentów strunowych[9], w tym wykorzystywane były do wyrobu skrzypiec przez Antonio Stradivariego[8].
  • Drewno używane jest do budowy stępek łodzi i jachtów drewnianych[8].
  • Drewno wykorzystywane było do wyrobu węgla drzewnego i prochu[8].
  • Olsza wykorzystywana jest do zalesiania nieużytków o niskiej zawartości azotu w glebie, w tym poprzemysłowych[11], olsza szara uprawiana bywa jako przedplon[14].
  • Szybko rosnąca i zachowująca długo liście jesienią olsza sercowata stosowana jest do tworzenia pasów wiatrochronnych[9].
  • Niektóre gatunki wykorzystywane były jako lecznicze[8].
  • Rzadko bywają sadzone jako ozdobne[11].
  • Drewno olszy czerwonej uchodzi za najbardziej wartościowe drewno stosowane do wędzenia ryb[8].

Zagrożenia i ochronaEdytuj

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych jest wymienionych 28 gatunków olszy – 19 z nich ma status gatunków najmniejszej troski, po jednym jest uznanych za bliski zagrożenia i krytycznie zagrożony[15].

Gatunek Status zagrożenia Tendencja populacji
Alnus acuminata     nieznana
Alnus cordata     stabilna
Alnus cremastogyne     stabilna
Alnus fauriei     nieznana
Alnus ferdinandi-coburgii     nieznana
Alnus firma     nieznana
Alnus formosana     stabilna
Alnus glutinosa     stabilna
Alnus hakkodensis     nieznana
Alnus henryi     nieznana
Alnus hirsuta     nieznana
Alnus incana     stabilna
Alnus japonica     stabilna
Alnus jorullensis     stabilna
Alnus mandshurica     nieznana
Alnus maritima     nieznana
Alnus maximowiczii     nieznana
Alnus nepalensis     stabilna
Alnus nitida     stabilna
Alnus oblongifolia     stabilna
Alnus orientalis     nieznana
Alnus pendula     stabilna
Alnus rhombifolia     stabilna
Alnus rubra     stabilna
Alnus serrulata     stabilna
Alnus serrulatoides     nieznana
Alnus sieboldiana     nieznana
Alnus trabeculosa     stabilna

Obecność w kulturze i symboliceEdytuj

  • W mitologii greckiej była drzewem poświęconym Foroneusowi – wynalazcy ognia.
  • W tradycji niemieckiej pojawia się Olchowa Kobieta (Else, Elsa, Elise), która najpierw kusi, a później karze mężczyzn zmieniając się we włochate stworzenie.
  • Ballada Johanna Wolfganga von Goethego zatytułowana jest "Król Olch", chociaż tytuł ten jest dyskusyjny, gdyż jej duński pierwowzór mówi o królu elfów.

PrzypisyEdytuj

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ a b Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-01] (ang.).
  3. ↑ a b Alnus (ang.). W: Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 9 czerwca 2016].
  4. ↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 596. ISBN 83-214-1305-6.
  5. ↑ a b c d Alnus (ang.). W: Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2013-02-25].
  6. ↑ Alnus Mill.. W: Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2021-04-30].
  7. ↑ a b Alnus (ang.). The Plant List. [dostęp 9 czerwca 2016].
  8. ↑ a b c d e f g h D. J. Mabberley: The Plant-book: A Portable Dictionary of the Vascular Plants (Fourth Edition). Cambridge University Press, 2017, s. 33. ISBN 978-1-107-11502-6.
  9. ↑ a b c d e f g h i j k Roger Philips, Martyn Rix: The Botanical Garden. Vol. 1. Trees and shrubs. London: Macmillan, 2002, s. 122. ISBN 0-333-73003-8.
  10. ↑ Zbigniew Mirek, Halina Piękoś-Mirkowa, Adam Zając, Maria Zając: Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski. Instytut Botaniki PAN im. Władysława Szafera w Krakowie, 2002. ISBN 83-85444-83-1.
  11. ↑ a b c d e Włodzimierz Seneta, Drzewa i krzewy liściaste. T. 1, Abelia-Buxus, Warszawa: Wydaw. Naukowe PWN, 1991, s. 189-190, ISBN 83-01-10135-0.
  12. ↑ a b c d Alnus (fr.). Plantes et botanique. [dostęp 9 czerwca 2016].
  13. ↑ L. S. Berg: Przyroda ZSRR. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1962, s. 27–30.
  14. ↑ Olsza szara (pol.). MojeDrzewa.pl. [dostęp 9 czerwca 2016].
  15. ↑ Alnus (ang.). The IUCN Red List of Threatened Species. Version 2015-4. [dostęp 9 czerwca 2016].

BibliografiaEdytuj

Linki zewnętrzneEdytuj

  Zobacz w Wikicytatach kolekcję cytatów o olszy
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Olsza&oldid=63210298”