Brama Mostowa w Warszawie
Brama Mostowa[1][2], także baszta Mostowa[3] – budynek dawnej strażniczej wieży bramnej, znajdujący się na przyczółku nieistniejącego mostu Zygmunta Augusta na rogu ulic Boleść i Rybaki w Warszawie.
 nr rej. 460/1 z 1.07.1965
| |
 Ceglany budynek bramy Mostowej (z prawej) z dobudowanym w XVIII w. budynkiem więzienia (z lewej) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Adres |
ul. Boleść 2 |
| Rozpoczęcie budowy |
1581 |
| Ukończenie budowy |
1582 |
| Ważniejsze przebudowy |
1649, 1770 |
| Zniszczono |
1944 |
| Odbudowano |
1965 |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
Położenie na mapie Warszawy  | |
 52°15′07,38″N 21°00′43,72″E/52,252050 21,012144
| |
Pełnił kolejno funkcje prochowni, więzienia i kamienicy czynszowej. Był kilkakrotnie przebudowywany i rozbudowywany, m.in. w latach 1769–1770 do wieży dobudowano od strony zachodniej budynek Domu Kary i Poprawy w stylu klasycystycznym. Obecnie obiekt jest jedną z dwóch siedzib Stołecznego Centrum Edukacji Kulturalnej i nosi nazwę Stara Prochownia SCEK.
Historia
edytujPóźnogotycka wieża bramna została wzniesiona w latach 1581–1582 z fundacji Anny Jagiellonki na przyczółku drewnianego mostu Zygmunta Augusta[4].
Był to budynek z cegły na planie prostokąta, z ostrołukową bramą przejazdową i strzelnicami[4]. Budowniczym wieży był prawdopodobnie Erazm z Zakroczymia[4]. Stanowiła ochronę drewnianej przeprawy przed pożarem, przez nią odbywał się także wjazd na most[5]. Na budowli została umieszczona pamiątkowa płyta żelazna (tablica) z orłem polskim i z literą „A” z łacińskim napisem, który w przekładzie historyka, Tadeusza Korzona brzmiał:
- Aby mostu stałego, zaczętego wspaniałym nakładem i cudną sztuką przez Zygmunta Augusta Króla Brata, a po Jego śmierci przez Nią podobną robotą dokończonego, nie ogarnął kiedyś nagły pożar od źle strzeżonych w sąsiedztwie domostw przedmieszczańskich i ogarnionego nie obrócił niespodziewanie w perzynę, Anna Jagiellonka, Królowa Polski, Wielkich Królów małżonka, siostra, córa, kazała obwarować to przedmurze najbezpieczniejszym ogrodzeniem ceglanym, wyprowadzonym od fundamentów Roku Chrystusa Boga naszego 1582.
Tablica zachowała się i znajduje się w zbiorach Muzeum Warszawy[6].
W 1603, w związku ze zniszczeniem mostu przez krę, budynek utracił swoją pierwotną funkcję[4]. W 1643 król Władysław IV przeznaczył ją na prochownię[4]. Przebudową zajął się armatni koronny (naczelnik artylerii) Krzysztof Arciszewski. Prace trwały od lipca 1648 do marca 1649 i kosztowały 7000 zł polskich (na podstawie dokumentów złożonych do sejmiku). Budynek otoczono palisadą i murem[3]. Roboty murarskie prowadził Filip Męcina, drzwi, kraty i haki wykuł ślusarz królewski Wawrzyniec Refus, a kamienne obramowanie wyrzeźbił Włoch Hieronim Davin. Wieżę opasywała palisada, mur i rów z wodą. Brama wjazdowa z mostkiem prowadziła od ulicy Mostowej.
W połowie XVIII budynek został przebudowany pod kierunkiem Joachima Daniela Jaucha[4].
Za panowania króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, kiedy naczelnikiem artylerii koronnej został Alojzy Bruehl, wybudowano nową prochownię poza okopami miejskimi, a starą w 1767 oddano na użytek marszałka wielkiego koronnego Stanisława Lubomirskiego[4]. Ten przekształcił budowlę w więzienie dla osób skazanych na kary ciężkich robót[7] i nazwał ją Domem Kary i Poprawy[4]. W latach 1769–1770 do budynku dobudowano od strony zachodniej nowy budynek w stylu klasycystycznym, a od wschodu dwupiętrową przybudówkę sanitariatów (później przekształconych na cele)[4]. Nad drzwiami umieszczono marmurową płytę z łacińskim napisem, który w tłumaczeniu na język polski brzmiał:
- „Za panowania Stanisława Augusta budowlę starą i szczupłą, upadku bliską, Stanisław Lubomirski, marszałek wielki koronny, gwoli poprawie obyczajów pospólstwa, nakładem rządowym w tej postaci naprawił, rozszerzył i ozdobił w r. P. 1769”. Pomiędzy gzymsami był umieszczony napis: „Na poprawę złych miejsce od sądu wyznaczone”.
W związku z nowym przeznaczeniem budynku ulicy nadano nazwę „Poprawa”, jednak mieszkańcy miasta nazywali ją „Boleść” lub „Bolesna”, gdyż nią rodziny odprowadzały aresztantów do więzienia[3].
Teren posesji został powiększony o plac, na który więźniowie wywozili z terenu miasta nieczystości, śmiecie, błoto i gruz. Urządzono na nim ogród więzienny[8]. Po 1793 od strony ul. Boleść wzniesiono dwupiętrowy pawilon lazaretu, a od wschodu mur całkowicie zasłaniając wieżę[4].
Za czasów Królestwa Kongresowego mieścił się tam główny areszt śledczy dla województw warszawskiego i kaliskiego[4]. W 1833 przeniesiono go do Arsenału, a następnie na Pawiak. Budynki zostały sprzedane Józefowi Wilsonowi, który je przebudował[4]. Do 1921 połączone budynki pełniły funkcję kamienicy czynszowej, kilkakrotnie zmieniając właściciela. Zamieszkiwała je uboższa ludność, głównie żydowska[9]. W 1921 zespół stała się własnością Ministerstwa Rolnictwa i po remoncie został przeznaczony na mieszkania dla jego pracowników[9].
W czasie powstania warszawskiego od 8 do 28 sierpnia 1944 zespół stanowił bastion obrony Starego Miasta od strony Wisły. Budynek został spalony i poważnie uszkodzony[9].
Brama Mostowa wraz z budynkiem więzienia zostały odbudowane w latach 1961–1965 według projektu Jana Grudzińskiego[2]. Przywrócono pierwotny wygląd budynku m.in. odtworzono gotycki łuk bramny w elewacji wschodniej[9].
W 1994 na ścianie Domu Kary i Poprawy odsłonięto tablicę upamiętniającą żołnierzy batalionu „Dzik”, którzy walczyli w tym miejscu w powstaniu warszawskim[10].
Od 2002 w zespole mieści się instytucja edukacyjna m.st. Warszawy – Stołeczne Centrum Edukacji Kulturalnej im. Komisji Edukacji Narodowej[11][12]. Obiekt nosi nazwę Starej Prochowni SCEK[13]. W latach 2010–2012 wyremontowano piwnice obiektu włączając go do Szlaku Kulturalnych Piwnic Starego Miasta[12]. W tym samym czasie od strony północnej, w miejscu dawnej fosy, zbudowano amfiteatr[12].
Przypisy
edytuj- ↑ Maria Kałamejska-Saeed (red.): Katalog Zabytków Sztuki. Tom XI. Miasto Warszawa. Nowe Miasto. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2001, s. 79, 80. ISBN 83-85938-44-3.
- ↑ a b Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1977, s. 188.
- ↑ a b c Olgierd Puciata, Hanna Szwankowska, Edward Szwankowski, Stanisław Żaryn (red.): Szkice staromiejskie. Warszawa: Wydawnictwo Sztuka, 1955, s. 81.
- ↑ a b c d e f g h i j k l Maria Kałamejska-Saeed (red.): Katalog Zabytków Sztuki. Tom XI. Miasto Warszawa. Nowe Miasto. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2001, s. 79. ISBN 83-85938-44-3.
- ↑ Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 130.
- ↑ Jarosław Wojciechowski: Jeden z najdłuższych mostów na świecie stał w Warszawie. [w:] Gazeta Stołeczna [on-line]. warszawa.wyborcza.pl, 13 stycznia 2013. [dostęp 2019-12-29].
- ↑ K. Wł. Wójcicki, Warszawa i jej społeczność w początkach naszego stulecia, Warszawa, 1873, s. 17, na łamach Biblioteki Warszawskiej
- ↑ Olgierd Puciata, Hanna Szwankowska, Edward Szwankowski, Stanisław Żaryn (red.): Szkice staromiejskie. Warszawa: Wydawnictwo Sztuka, 1955, s. 82.
- ↑ a b c d Maria Kałamejska-Saeed (red.): Katalog Zabytków Sztuki. Tom XI. Miasto Warszawa. Nowe Miasto. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 2001, s. 80. ISBN 83-85938-44-3.
- ↑ Stanisław Ciepłowski: Wpisane w kamień i spiż. Inskrypcje pamiątkowe w Warszawie XVII–XX w.. Warszawa: Argraf, 2004, s. 39. ISBN 83-912463-4-5.
- ↑ Nasze Przestrzenie Edukacyjne. [w:] Stołeczne Centrum Edukacji Kulturalnej im. Komisji Edukacji Narodowej [on-line]. scek.pl. [dostęp 2017-01-17].
- ↑ a b c Stara Prochownia SCEK. [w:] Szlak Kulturalnych Piwnic Starego Miasta [on-line]. szlakpiwnic.pl. [dostęp 2017-01-18].
- ↑ Kontakt. [w:] Stołeczne Centrum Edukacji Kulturalnej im. Komisji Edukacji Narodowej [on-line]. scek.pl. [dostęp 2017-01-17].
Bibliografia
edytuj- Artykuł Władysława Korotyńskiego znaleziony w Zbiorach Korotyńskich sygn. I-87k.16-22 i sygn. I-87k.87; i zbioru Przyborowskiego sygn. XXIk.72