Wikipedia

Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego w Kożanach

Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego – prawosławna cerkiew parafialna w Kożanach. Należy do dekanatu Białystok diecezji białostocko-gdańskiej Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego
A-144 z dnia 14.12.2005.
cerkiew parafialna
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 podlaskie

Miejscowość

Kożany

Wyznanie

prawosławne

Kościół

Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny

Diecezja

białostocko-gdańska

Wezwanie

Podwyższenia Krzyża Pańskiego

Wspomnienie liturgiczne

14/27 września

Przedmioty szczególnego kultu
Cudowne ikony

Kożańska Ikona Matki Bożej

Położenie na mapie gminy Juchnowiec Kościelny
Mapa konturowa gminy Juchnowiec Kościelny, na dole znajduje się punkt z opisem „Kożany, cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po prawej nieco u góry znajduje się punkt z opisem „Kożany, cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego”
Położenie na mapie województwa podlaskiego
Mapa konturowa województwa podlaskiego, blisko centrum po prawej na dole znajduje się punkt z opisem „Kożany, cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego”
Położenie na mapie powiatu białostockiego
Mapa konturowa powiatu białostockiego, na dole znajduje się punkt z opisem „Kożany, cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego”
Ziemia52°55′01,5″N 23°09′28,7″E/52,917083 23,157972
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa
Elewacja budynku

Historia edytuj

Pierwsza cerkiew w Kożanach edytuj

Najstarsza wzmianka źródłowa dotycząca cerkwi w Kożanach znajduje się w dokumencie fundacyjnym wystawionym przez Macieja Lewickiego, cześnika podlaskiego, w 1621. W dokumencie tym duchowny służący w tejże świątyni został uposażony w 3/4 włóki gruntu wolnych od opłat. W tekście wskazano również, że już przodkowie Macieja Lewickiego nadawali grunta duchownym z Kożan, co sugeruje istnieje prawosławnej cerkwi już wcześniej. Świątynia znana w XVII w. nosiła wezwanie Narodzenia Matki Bożej, które w Kożanach nadal jest szczególnie uroczyście obchodzone[1]. Według innego źródła pierwsza cerkiew powstała w Kożanach dopiero w 1621 (a zatem po wydaniu dokumentu Macieja Lewickiego) i nosiła wezwanie św. Jerzego[2].

Początkowo prawosławna, cerkiew przeszła na unię. W XVIII w. unicka parafia w Kożanach była jedną z dziewiętnastu placówek duszpasterskich w dekanacie podlaskim unickiej metropolii kijowsko-wileńskiej. Po przyłączeniu części Podlasia do Prus znalazła się w granicach erygowanej w 1797 diecezji supraskiej, gdzie nadal wchodziła w skład dekanatu białostockiego. Następnie włączono ją do diecezji brzeskiej[3].

Z I połowy XVII w. pochodzi Kożańska Ikona Matki Bożej, która najpóźniej w wieku XVIII stała się przedmiotem szczególnego kultu. W 1761 przy parafii utworzono bractwo Miłosierdzia Matki Bożej, zaś w protokole wizytacji kanonicznej z 1773 wskazano, iż wizerunek znajdował się w ołtarzu bocznym, otoczony wotami dziękczynnymi[4].

W XVIII w. świątynia unicka w Kożanach i jej wyposażenie było silnie zlatynizowane. Proces ten dotyczył zresztą wszystkich obiektów sakralnych tego wyznania na Białostocczyźnie. W czasie wizytacji w cerkwi w końcu XVIII w. i na początku XIX w. stwierdzono, iż używano w niej szat liturgicznych łacińskich[5], dzwonków ołtarzowych[6], polskojęzycznego Ewangeliarza (nie było natomiast na wyposażeniu świątyni ksiąg liturgicznych cerkiewnosłowiańskich[7]). W 1773 w cerkwi nie było już pełnego ikonostasu, zachowano jedynie jego fragmenty – częściowo pozłacane carskie wrota oraz ikony apostołów, ewangelistów i proroków[8]. W świątyni znajdował się również obraz św. Franciszka, którego kult wprowadzono do Kościoła unickiego po synodzie zamojskim[9]. Na początku lat 30. XIX w. w cerkwi znajdowały się cztery ołtarze boczne[10].

W 1835 cerkiew w Kożanach straciła status parafialnej z powodu ubóstwa, niewielkiej liczby parafian i bardzo złego stanu technicznego budynku sakralnego. Wiernym nakazano uczęszczanie do cerkwi w Surażu lub w Rybołach[11]. Budowlę sakralną zamknięto[12]. W związku z tym nie objęto jej akcją usuwania łacińskich elementów z wyposażenia świątyń, jaką prowadził konsystorz unickiej metropolii kijowskiej pod kierunkiem biskupa Józefa Siemaszki, przygotowując konwersję całych parafii na prawosławie[13].

W latach 70. XIX w. nieużytkowana cerkiew została rozebrana, a pozyskany materiał wykorzystano dla wzniesienia cerkwi cmentarnej w Rybołach[4]. Parafia w Rybołach przejęła również dzwony ze świątyni kożańskiej, ikonę Matki Bożej oraz szczególnie czczoną ikonę św. Jerzego[4]. Wszystkie dawne unickie placówki duszpasterskie na Podlasiu były już wówczas świątyniami prawosławnymi, na mocy postanowień synodu połockiego z 1839.

Cerkiew z 1883 edytuj

Nowa parafialna cerkiew Podwyższenia Krzyża Pańskiego została zbudowana po długich staraniach miejscowej ludności. Wznoszenie nowego obiektu sakralnego trwało trzy lata, do 1886. Mimo ponownego otwarcia cerkwi w Kożanach nie zwrócono do niej elementów wyposażenia przekazanych parafii rybołowskiej. Dopiero w 1896 władze eparchii wileńskiej i litewskiej poleciły przekazać do nowej świątyni Kożańską Ikonę Matki Bożej, natomiast ikonę św. Jerzego i dzwony nakazały pozostawić w cerkwi w Rybołach[4]. Mimo unickiego pochodzenia wizerunku w prawosławnej cerkwi nadal był on otaczany szczególnym kultem. Nadal funkcjonowało bractwo maryjne. Na początku XX wieku ikonę wystawiono po prawej stronie ikonostasu, w ozdobnym kiocie wykonanym dla niej w tym samym stuleciu. W czasie bieżeństwa wizerunek został wywieziony ze świątyni przez rodzinę Andrejuków, a po I wojnie światowej – ponownie przekazany parafii kożańskiej[14].

I wojnę światową cerkiew przetrwała nieuszkodzona, nie zostało zniszczone także wyposażenie świątyni i dzwony, toteż w 1919 opisano świątynię jako nadającą się do użytkowania[15]. Bezpośrednio po odzyskaniu niepodległości przez Polskę władze polskie zamierzały odebrać budynek parafii prawosławnej, zamiar ten jednak ostatecznie zarzucono[16]. W 1921 ponownie pomalowano dach cerkwi. Świątynia powtórnie utraciła status parafialnej i stała się filią cerkwi w Rybołach[16]. W 1924 decyzję tę zmieniono, ponownie zaliczając parafię w Kożanach do etatowych prawosławnych placówek duszpasterskich[17].

W 2. dekadzie XXI w. świątynia przeszła gruntowny remont. Po zakończeniu prac, cerkiew została 21 września 2019 r. poświęcona przez arcybiskupa białostockiego i gdańskiego Jakuba[18].

Architektura edytuj

Jest to budowla drewniana, trójdzielna, o konstrukcji zrębowej, wzniesiona na planie krzyża greckiego (na ramionach – kruchta, dwie zakrystie i prezbiterium; w centralnej części – jedna nawa). Nad kruchtą ośmioboczna wieża-dzwonnica, zwieńczona ostrosłupowym hełmem, o konstrukcji szkieletowej[2]. Świątynia kryta jest dachem dwu- i czterospadowym z latarnią na planie ośmioboku, zakończoną cebulastą kopułką[2].

Na terenie cerkiewnym znajdują się zabytkowe krzyże oraz pomnik ofiar 80 prawosławnych mieszkańców gminy Juchnowiec Kościelny, którzy zginęli lub zaginęli w czasie II wojny światowej, odsłonięty z okazji 70. rocznicy wybuchu konfliktu, w 2009[2].

We wnętrzu cerkwi znajduje się ikonostas powstały w pracowni Jegora Mołokina w Wilnie. Autor ten napisał jedenaście wizerunków znajdujących się w ikonostasie, wśród których wyróżnia się wizerunek Chrystusa Zbawiciela[2].

U podnóża wzgórza, na którym wznosi się świątynia, znajduje się drewniana kaplica nad źródłem uznawanym przez prawosławnych za cudowne[2].

Cerkiew razem z otaczającym ją ogrodzenie i bramą w nim wpisano do rejestru zabytków 14 grudnia 2005 pod nr A-144[19].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 238. ISBN 83-85368-69-8.
  2. ↑ a b c d e f Historia. kozany.cerkiew.pl. [dostęp 2014-05-04]. (pol.).
  3. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 55–56. ISBN 978-83-7431-364-3.
  4. ↑ a b c d Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 239–240. ISBN 83-85368-69-8.
  5. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 172–173. ISBN 978-83-7431-364-3.
  6. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 236. ISBN 978-83-7431-364-3.
  7. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 265. ISBN 978-83-7431-364-3.
  8. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 287–288. ISBN 978-83-7431-364-3.
  9. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 293. ISBN 978-83-7431-364-3.
  10. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 328. ISBN 978-83-7431-364-3.
  11. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 89. ISBN 978-83-7431-364-3.
  12. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 309. ISBN 978-83-7431-364-3.
  13. ↑ Matus I.: Schyłek unii i proces restytucji prawosławia w obwodzie białostockim w latach 30. XIX wieku. Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, 2013, s. 324. ISBN 978-83-7431-364-3.
  14. ↑ Sosna G., Troc-Sosna A.: Święte miejsca i cudowne ikony. Prawosławne sanktuaria na Białostocczyźnie. Białystok: Orthdruk, 2006, s. 241–242. ISBN 83-85368-69-8.
  15. ↑ S. Borowik. Po powrocie. Cz. 1. „Przegląd Prawosławny”. 5 (251), maj 2006. ISSN 1230-1078. 
  16. ↑ a b S. Borowik. Po powrocie. Cz. 2. „Przegląd Prawosławny”. 6 (252), czerwiec 2006. ISSN 1230-1078. 
  17. ↑ S. Borowik. Z dziejów parafii św. Mikołaja w Białymstoku – cz. IV. „Przegląd Prawosławny”. 3 (333), marzec 2013. ISSN 1230-1078. 
  18. ↑ Wiaczesław Perek: Poświęcenie cerkwi w Kożanach. orthodox.pl, 23 września 2019. [dostęp 2019-09-25].
  19. ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podlaskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2023.

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Cerkiew_Podwyższenia_Krzyża_Pańskiego_w_Kożanach&oldid=73475138”