Franciszek z Asyżu
Franciszek z Asyżu, także Biedaczyna z Asyżu (wł. Giovanni di Pietro di Bernardone; ur. w 1181 albo 1182 w Asyżu, zm. 3 października 1226 w Porcjunkuli) – założyciel zakonu franciszkanów, a pośrednio także klarysek i tercjarzy, misjonarz, mistyk średniowieczny, stygmatyk, święty Kościoła katolickiego.
diakon wyznawca | |
![]() Fresk Maestro di San Gregorio w opactwie benedyktyńskim w Subiaco (1228-1229) | |
Data i miejsce urodzenia |
1181 albo 1182 |
---|---|
Data i miejsce śmierci |
3 października 1226 |
Czczony przez | |
Kanonizacja |
16 lipca 1228 |
Wspomnienie |
4 października |
Patron |
wielu zakonów, Włoch, Asyżu, Bazylei, Akcji Katolickiej, aktorów, ekologów, niewidomych, pokoju, robotników, tapicerów, ubogich, więźniów, kupców, zwierząt, harcerzy i hodowców ptactwa domowego |
Szczególne miejsca kultu |
bazylika św. Franciszka w Asyżu, bazylika Matki Bożej Anielskiej |
Pochodził z umbryjskiej rodziny kupieckiej. Pracował w sklepie swojego ojca i brał udział w wojnie między Asyżem a Perugią. W 1205 roku przeżył nawrócenie i postanowił oddać wszystko co posiada, wyrzec się rodziny i prowadzić ubogie życie. Osiadł w kościele św. Damiana i posługiwał trędowatym. Postanowił nie wstępować do klasztoru, ale prowadzić życie świeckiego pokutnika. Trzy lata później dołączyli do niego kolejni bracia, z którymi zamieszkał w Porcjunkuli. Gdy w 1209 roku uzyskał zgodę papieża na prowadzenie życia w ubóstwie, wspólnota minorycka zaczęła się powiększać.
W 1210 roku zorganizował klasztor dla Klary z Asyżu, gdzie powstał klauzurowy zakon klarysek. Po obradach IV soboru laterańskiego, zaczął kształtować się Zakon Braci Mniejszych. W 1218 roku Franciszek udał się do Egiptu, gdzie spotkał się z sułtanem Al-Kamilem i usiłował przekonać go do porzucenia islamu i przejścia na chrześcijaństwo. Po powrocie do Asyżu zrezygnował z kierowania zakonem i skupił się na pisaniu reguły zakonnej, która została zatwierdzona w 1223 roku. Wkrótce potem stan jego zdrowia zaczął się pogarszać – przewlekła choroba oczu i długotrwałe gorączki zmusiły Biedaczynę do powrotu do Porcjunkuli, gdzie zmarł.
ŻyciorysEdytuj
Dzieciństwo i młodośćEdytuj
Franciszek urodził się w 1181 albo 1182 roku w Asyżu, jako Giovanni Bernardone (imię wybrane przez matkę)[1]. Został ochrzczony 28 marca 1182 roku[1]. Jego ojciec, Pietro Bernardone, po powrocie z Francji, zmienił synowi imię na Francesco[2]. Zmiana była spowodowana uwielbieniem Pietra dla Francji (w ówczesnym języku włoskim słowo Francesco oznaczało Francuz)[3]. Bernardone był bogatym kupcem, zajmującym się handlem drogimi tkaninami[4]. Zmarł najprawdopodobniej przed rokiem 1215[5]. Matką Franciszka była Pika (imię to bywa kwestionowane), która miała rzekomo pochodzić z Prowansji[6]. Zmarła prawdopodobnie przed 1211 rokiem[5]. Francesco miał brata imieniem Angelo, który w przyszłości przybrał matronimiczne nazwisko Angelo di Pica[5]. Przyszły święty odebrał wykształcenie w szkole przy szpitalu San Giorgio[7]. Nauczył się podstaw łaciny i francuskiego[8]. Około 1195 roku zaczął pracować u ojca[7]. Pomagał w prowadzeniu rodzinnego interesu, a czas wolny przeznaczał na uczty i zabawy, uzyskując wśród miejscowych opinię utracjusza[9].
Po pewnym czasie postanowił zostać rycerzem i zaciągnął się wraz z przyjaciółmi do armii komuny miejskiej[10]. Ponieważ był majętny i posiadał konia, najprawdopodobniej nie służył w piechocie[10]. W 1202 roku wziął udział w bitwie pod Collestrada, pomiędzy stronnikami papieża (Perugia) a cesarza (Asyż)[11]. Bitwa zakończyła się klęską wojsk asyskich, a Franciszek został pojmany i osadzony w perugiańskim więzieniu[12]. Ponieważ był zamożny, osadzono go w celi razem ze szlachcicami, a nie ze zwykłymi żołnierzami[10]. W trakcie pobytu w więzieniu poważnie zachorował, a ponadto załamał się psychicznie[13]. Został uwolniony między 1203 a 1204 rokiem i powrócił do Asyżu[14]. W domu pozostawał przez około osiemnaście miesięcy, leczył się w tym czasie z chorób nabytych w więzieniu[13]. W 1205 roku postanowił udać się do Apulii, do hrabiego Gentilisa, aby zaciągnąć się do armii papieskiej[15]. Wyposażył się w nową zbroję, lecz tuż przed wyruszeniem, oddał ją innemu żołnierzowi, którego nie było na nią stać[16]. Następnie wyruszył w drogę, lecz po dotarciu do Spoleto, zrezygnował z dalszej wyprawy[17]. Według tradycji miał tam sen, w którym doznał pierwszego etapu nawrócenia[16]. W drodze powrotnej zatrzymał się w Foligno, gdzie sprzedał całe swoje rycerskie wyposażenie, a następnie pieszo udał się do Asyżu[18]. Tuż przed przybyciem do miasta przenocował w ruinach kościoła San Damiano[18].
Kryzys i nawrócenieEdytuj
Po powrocie do miasta stracił zainteresowanie uczestnictwem w zabawach, wojnach oraz pracą u ojca[18]. Wkrótce potem zaczął rozdawać jałmużnę biednym, a gdy nie miał już nic do oddania – ofiarował swoje odzienie[19]. Ponadto wynosił z domu nadwyżki jedzenia i także je rozdawał[20]. Następnie udał się na pielgrzymkę do Rzymu, gdzie złożył dużą ofiarę przy grobowcu św. Piotra[19]. Po powrocie do Asyżu odwiedził leprozorium i oddał jałmużnę trędowatym, każdego całując w rękę[21]. Za radą biskupa Asyżu, Gwidona udał się do jaskini, przebywając dłuższy czas w odosobnieniu (towarzyszył mu jeden człowiek, lecz jego imię nie zachowało się w źródłach)[22]. Po koniec 1205 roku na stałe wyprowadził się z domu rodzinnego i zamieszkał w kościele św. Damiana, gdzie codziennie odmawiał modlitwy i praktykował pokutę[23]. Według tradycji chrześcijańskiej, podczas jednej z modlitw, miał usłyszeć głos dobiegający z krucyfiksu: „Franciszku, czyż nie widzisz że ten dom mój chyli się ku upadkowi? Idź więc i napraw mi go!”[24]. Postanowił wówczas odbudować kościół, który był zrujnowany[24]. Poprosił także miejscowego księdza, o to by zawsze paliła się tam zapalona lampa oliwna[24].
W celu odbudowy kościoła Franciszek wrócił do domu, wziął cenne tkaniny i wywiózł je do Foligno, gdzie je sprzedał[25]. Uzyskane pieniądze przekazał księdzu na renowację, który jednak nie chciał ich przyjąć, ze względu na gniew Piotra Bernardonego[26]. Wkrótce potem ojciec Franciszka zaczął go poszukiwać, a kiedy po miesiącu udało się go znaleźć, zabrał go do domu[27]. Przez kilka dni Piotr usiłował przekonać syna, by powrócił do pracy i przestał prowadzić ubogie życie[27]. Nie przyniosło to efektu, a Franciszek z pomocą matki, Piki, uciekł z domu i powrócił do kościoła San Damiano[27]. Gdy ojciec Franciszka się o tym dowiedział postanowił wytoczyć synowi proces przed radą miejską (która łączyła władzę ustawodawczą i sądowniczą)[28]. Miał zamiar pozbawić go posagu po Pice, podejrzewając syna o niepoczytalność[29]. Gdy goniec przybył z wezwaniem do Franciszka, ten oznajmił, że jako pokutnik jest osobą duchowną i podlega jurysdykcji kościelnej[29]. Piotr Bernardone złożył zatem skargę w sądzie biskupim, na którego posiedzenie Franciszek przybył[30]. Biskup Gwidon nakazał Franciszkowi oddanie ojcu wszystkich pieniędzy, na co ten drugi przystał[30]. Ponadto oddał także swoje szaty i stojąc nago oznajmił, że wyrzeka się synostwa Bernardonego i odtąd jedynym ojcem dla niego ma być Bóg[30]. Następnie obaj rozeszli się, a Franciszek wkrótce potem wyruszył w podróż, podczas której został napadnięty, dotkliwie pobity i odarty z szat[31]. Rannemu udało się dotrzeć do klasztoru San Verecondo w Vallingengo[31]. Po otrzymaniu pomocy udał się do Gubbio, gdzie posługiwał wśród trędowatych[31]. Według legendy miał tam zawrzeć umowę z wilkiem, który przestał atakować mieszkańców[32].
Podjął wówczas decyzję, że nie chce przyjmować święceń kapłańskich, ani wstępować do klasztoru[33]. Pozostając w stanie świeckim przyodział się w strój eremity: zgrzebną tunikę, rzemienny pasek i sandały[34]. Jego celem była odbudowa kościoła św. Damiana i w tym celu zbierał jałmużnę, za którą kupował niezbędne materiały[35]. W pewnym momencie, pod wpływem słuchania fragmentu Ewangelii Mateusza, jeszcze bardziej zubożył swój strój, zamieniając tunikę na szorstkie sukno, a rzemień na powróz i rezygnując z sandałów[36].
Pierwsi towarzyszeEdytuj
W 1208 roku do Franciszka dołączyło dwóch innych mężczyzn: Bernardo di Quintavalle i ksiądz Pietro Cattani[37][38]. Ponieważ, w zamierzeniu Biedaczyny, do braci od pokuty mogli dołączać świeccy, postanowił on udać się do kościoła św. Mikołaja[39], gdzie 16 kwietnia 1208 roku poprosił miejscowego księdza, aby dał mu wskazówkę co należy czynić[40]. Wykorzystując metodę sortes biblicae, Franciszek postanowił przyjąć obu mężczyzn[41]. Ponieważ nie mieli przypisanego domu zakonnego, zamieszkali w chatce obok Porcjunkuli (którą Franciszek także naprawił)[42]. Wkrótce potem dołączyli do nich dwaj kolejni bracia: Idzi i ksiądz Sylwester z kościoła San Damiano[42]. Ponieważ wszyscy pochodzili z Asyżu, postanowili udać się w pierwszą podróż poza miasto, aby szerzyć pokutę[43]. Franciszek z Idzim udali się do Marchii Ankońskiej, a pozostali bracia w inne miejsce (w źródłach nie zachowała się informacja dokąd)[44]. W trakcie drugiej podróży Bernard udał się do Florencji[45]. W międzyczasie do wspólnoty dołączyli trzej następni bracia: Sabbatino, Morico i Giovanni de Capella[46].
Podróż do RzymuEdytuj
Franciszek uważał, że prowadzenie wspólnoty musi zostać zatwierdzone przez władze kościelne[47]. Wobec nieobecności biskupa Gwidona, postanowił udać się do Rzymu, by wystarać się o audiencję u papieża[47]. Zawczasu opracował tekst pierwszej reguły, który nie zachował się w źródłach[48]. Jeszcze przed wyruszeniem w drogę poprosił braci, aby wybrali na przywódcę kogoś innego niż on[49]. Nowym liderem został Bernardo di Quintavalle[49]. Wiosną 1210 roku wyruszyli do Rzymu, gdzie spotkali na Lateranie Gwidona, który był niezadowolony z faktu, że minoryci chcą omówić z papieżem kwestię reguły zakonnej[49][50]. Ostatecznie biskup dał się przekonać i dzięki jego protekcji spotkali się z kardynałem Giovannim di San Paolo, który zalecił Franciszkowi, aby dołączył do któregoś z istniejących zakonów[51][52]. Asyżanie przez kilka dni usiłowali przekonać kardynała do swoich racji, co przyniosło pewien skutek – Giovanni di San Paolo zorganizował im spotkanie z papieżem[53]. Wizyta Franciszka u Innocentego III obfituje w wiele legend, których prawdziwość jest wątpliwa[54]. Papież ustnie zatwierdził minorycki sposób życia i udzielił pokutnikom błogosławieństwa[55]. Kardynał di San Paolo został protektorem pokutników i polecił im przyjęcie tonsury, na znak przynależności do duchowieństwa[56]. Następnie bracia odwiedzili grób Piotra Apostoła i wyruszyli w podróż powrotną[57]. Gdy zbliżali się do Asyżu, Franciszek postanowił, że osiedlą się w Rivotorto, nieopodal leprozorium San Lazzaro[58].
PorcjunkulaEdytuj
Bracia zamieszkali w Rivotorto, ale gdy wspólnota zaczęła się powiększać, brakowało tam miejsca, a ponadto nie było w pobliżu kościoła (gdzie chcieli odmawiać liturgię godzin)[59]. Wobec tego Franciszek udał się do biskupa z prośbą o przydzielenie im nowego miejsca, jednak Gwidon odmówił twierdząc, że nie dysponuje żadnym[60]. Tę samą odpowiedź Biedaczyna usłyszał w kapitule katedralnej San Rufino[59]. Wówczas udał się do mnichów benedyktyńskich na Monte Subasio, gdzie opat przydzielił pokutnikom zniszczoną kaplicę Santa Maria degli Angeli, w Porcjunkuli, niedaleko leprozorium San Salvatore delle Pareti[61]. Aby uniknąć przejęcia własności kościoła na podstawie prawa o trzydziestoletnim zasiedzeniu, opat umówił się z Franciszkiem na symboliczną opłatę w wysokości jednego kosza ryb rocznie[62]. Benedyktyni ofiarowali w zamian dar jednego dzbana oliwy[63]. Minoryci przenieśli się tam wiosną 1210 roku, przekazując chatę w Rivotorto trędowatym[61].
W Porcjunkuli zbudowali sobie cele wokół ruin kościoła, w którym odmawiali modlitwy[61]. Wkrótce potem dołączył do nich ksiądz Sylwester, który kiedyś sprzedawał Franciszkowi kamienie na remont kościoła św. Damiana[61]. Do wspólnoty dołączyli także kolejni bracia: Jan, Filip, Masseo, a także Jałowiec, Rufin i Leon[64]. W tym czasie podejmowali także kolejne wyprawy poza Asyż, jednak często spotykali się z nieufnością i podejrzliwością[65]. W 1211 roku Franciszek podjął pierwszą próbę pielgrzymki do Ziemi Świętej, w towarzystwie jednego z braci[66]. Z powodu sztormu statek był zmuszony wpłynąć do portu w Dalmacji[67]. Nie mogąc znaleźć żadnego okrętu płynącego na wschód, mnisi wkradli się na statek płynący do Ankony i ostatecznie powrócili do Porcjunkuli[67].
Dołączenie KlaryEdytuj
Około 1210 roku brat Rufin poinformował Franciszka, że jego kuzynka, pochodząca z wyższych sfer, Klara di Favarone di Offreduccio, chciałaby dołączyć do pokutników[66][68]. Dziewczyna, w tajemnicy przed swoimi rodzicami spotkała się z Biedaczyną, a w spotkaniu uczestniczyli także brat Filip oraz przyjaciółka Favarone – Bona z Guelfuccio[69]. W Niedzielę Palmową 18 marca 1212 roku Klara uczestniczyła we mszy, a nocą postanowiła uciec z domu i przyłączyć się do minorytów[70]. Razem ze swoją siostrą Pacyfiką, udała się do Porcjunkuli, gdzie Franciszek ściął jej włosy i nałożył habit z welonem[71]. Następnie Klara złożyła śluby posłuszeństwa Franciszkowi, a ten zakwaterował ją tymczasowo u benedyktynek w kościele św. Pawła w Bastii[71]. Jej rodzina odnalazła ją w klasztorze, robiąc jej wyrzuty, lecz dziewczyna, okazując ogoloną głowę, dała do zrozumienia, że nie zmieni decyzji[72]. Po kilku dniach Franciszek przeniósł Klarę do innego kościoła benedyktynek – św. Anioła di Panzo[72]. Tam dołączyła także siostra Klary – Agnieszka, a Franciszek dokonał jej obłóczyn[73]. Po pewnym czasie do żeńskiej wspólnoty zaczęły dołączać kolejne kobiety (między innymi matka Klary – Ortolana), więc Biedaczyna przeniósł je do kościoła św. Damiana, który kiedyś odnowił[74]. Przygotował także dla nich zasady życia, które stały się podstawą dla klauzurowego zakonu klarysek[75].
Kształtowanie zakonuEdytuj
Pod koniec 1212 albo 1213 roku, Franciszek ponownie postanowił wybrać się Afryki[76]. Chciał dostać się do Maroka, aby nauczać na dworze kalifa Muhammada an-Nasira[76]. Plan ten się nie powiódł, ponieważ Asyżanin poważnie zachorował i musiał wrócić do rodzinnego miasta[76]. 8 maja 1213 roku otrzymał od hrabiego Orlanda z Chiusi apenińską górę La Verna[76]. Jeszcze w tym czasie bracia byli nazywani „pokutnikami z Asyżu” lub „mniejszymi ubogimi”[77]. Nazwa Zakon Braci Mniejszych zaczęła funkcjonować powszechnie w 1216 roku[78]. W tym czasie narodził się także zwyczaj zwoływania dorocznej kapituły w Asyżu, dla ujednolicenia życia wspólnotowego[79]. Było to efektem postanowień soboru laterańskiego IV[77]. Według legend Franciszek miał brać udział w soborze i spotkać tam Dominika Guzmána, jednak nie ma na to historycznych dowodów[80].
W przeciągu kilku lat zmarło trzech dostojników kościelnych, którzy sprzyjali minorytom: biskup Gwidon (ok. 1212 roku)[81], kardynał Giovanni di San Paolo (ok. 1214 roku) i papież Innocenty III (w 1216 roku)[77]. Następcą na Tronie Piotrowym został Honoriusz III[82], a opiekunem Zakonu Braci Mniejszych – Hugolin z Ostii[83]. Ponieważ wspólnota się rozrastała, w połowie lat 10. zaczęła się kształtować włoska prowincja zakonu, a w 1217 roku zaczęto wysyłać braci mniejszych do Ziemi Świętej, Anglii, Niemiec, Francji[84] i Węgier[85]. Na Bliski Wschód udała się grupa braci pod przewodnictwem Eliasza Bonbaronego[86]. Franciszek z księdzem Sylwestrem mieli się udać do Francji[87]. Podróżowali przez Arezzo, a następnie dotarli do Florencji, gdzie spotkali Hugolina z Ostii[88]. Kardynał przekonał Biedaczynę, aby nie opuszczał Umbrii i zaproponował, że zostanie kanoniczym doradcą zakonu i rzecznikiem w Kurii[86]. Ostatecznie do Francji udał się brat Pacyfik[89]. Z powodu braku przygotowania językowego i niechęci miejscowych ludności, większość misji zaalpejskich zakończyła się niepowodzeniem i bracia, którzy z nich powrócili, apelowali by Franciszek wystarał się o pisemne zatwierdzenie papieskie[85]. Biedaczyna stanowczo odrzucił te prośby, jednak mnisi zwrócili się o pomoc do Hugolina[90]. Kardynał przyjechał do Asyżu na kapitułę generalną w uroczystość Pięćdziesiątnicy 1218 roku i odprawił mszę, na której Franciszek służył jako diakon[91]. Prowadzi to do wniosku, że musiał przyjąć święcenia diakonatu między spotkaniem z Hugolinem w 1217 a kapitułą w 1218 roku[91]. Hugolin uzyskał list rekomendacyjny od papieża, dzięki czemu założyciel zakonu mógł udać się w podróż do Ziemi Świętej[91].
Wokół Zakonu Braci Mniejszych zaczęły także gromadzić się osoby świeckie, które pozostając w swoim stanie, praktykowały formy pokuty[92]. Był to zalążek utworzenia Trzeciego Zakonu[93]. Pierwotnymi wskazówkami dla nich były dwa listy do wiernych, napisane przez Franciszka, z których laikat mógł wypracować franciszkański sposób życia w stanie świeckim[94].
Podróż na Bliski WschódEdytuj
Przed wyruszeniem w podróż wyznaczył braci: Mateusza z Narni i Grzegorza z Neapolu aby go zastępowali podczas nieobecności[95]. Mateusz miał pozostać w Porcjunkuli, a Grzegorz miał podróżować po Italii i nadzorować rozwój braci mniejszych poza Asyżem[95]. Franciszek wyruszył, wraz z Pietrem Cattanim, najprawdopodobniej przyłączając się do wojska włoskiego, które płynęło by wspomóc V krucjatę[96]. Gdy przybyli niedaleko Damietty, spotkali się z Eliaszem Bonbaronem, który został tu wysłany wcześniej i nakłonił do wstąpienia do zakonu Cezarego ze Spiry[96]. W 1218 roku trwało oblężenie miasta, podczas którego Franciszek głosił kazania i dzielił się swoimi obawami o pokój w obozie krzyżowców[97]. Wkrótce potem zwrócił się do dowódcy, Pelagia Galvaniego, by ten zezwolił mu na udanie się do obozu Saracenów, celem ewangelizacji muzułmanów[97]. Kardynał stanowczo odmówił, lecz po kilku namowach stwierdził, że nie będzie ich zatrzymywał na siłę[97].
Franciszek, razem z bratem Iluminatem, udali się pod egipskie fortyfikacje, gdzie zostali przejęci przez straż i doprowadzeni przed oblicze sułtana Malika Al-Kamila[98]. Gdy Asyżanin przedstawił się jako mnich i wyraził chęć nawrócenia muzułmanów na chrześcijaństwo, doradcy sułtana nakłaniali go, by zdekapitował braci[98]. Al-Kamil jednak dyskutował z długo zakonnikami, a w debatę zaangażował się także islamski teolog i prawnik, Fachr ad-Din al-Farisi[98]. Rozmowy przebiegały w dobrej atmosferze, ale żadna ze stron nie zdołała przekonać adwersarza do zmiany wyznania[99]. W związku z tym sułtan nakarmił braci, a następnie kazał żołnierzom deportować ich do linii krzyżowców[99]. Wydarzenie to spowodowało duże zainteresowanie ruchem franciszkańskim i wstąpienie do zakonu m.in.: Kolina Anglika, Michała z kościoła św. Krzyża, Rainera z kościoła św. Michała, Jana z Cambrai, kleryka Henryka i innych[99][100]. Latem 1219 roku, po około roku pobytu, Franciszek postanowił wrócić do Italii[101]. Zanim jednak to nastąpiło odwiedził Syrię[102], jednak pod wpływem wieści, które otrzymał od brata Stefana, zdecydował się przyspieszyć swój powrót[103].
Powrót do AsyżuEdytuj
Okazało się, że Mateusz i Grzegorz, którym powierzono opiekę nad zakonem pod nieobecność założyciela, wprowadzili zmiany stylu życia Braci Mniejszych[103]. Zaostrzyli nakaz postu jakościowego, zabraniając spożywać pokarmów mięsnych (oprócz piątków), także w poniedziałki i soboty[102]. Ponadto w dni niepostne mogli jeść mięso tylko ofiarowane w formie jałmużny, a w środy i piątki mieli powstrzymywać się także od jedzenia nabiału, pod tym samym warunkiem[102]. Oprócz tego brat Filip Długi wystarał się o protekcję papieską dla klarysek (zakonnik miał prawo do nałożenia ekskomuniki na każdego, kto by niepokoił mniszki), wbrew wyraźnemu zakazowi Franciszka[104]. Natomiast brat Jan z Capelli odszedł z zakonu i założył własną wspólnotę posługująca wśród trędowatych[104].
Biedaczyna powrócił do Asyżu na początku 1220 roku i cofnął wszystkie zmiany wprowadzone przez jego zastępców[105]. Zauważył jednak, że nie jest w stanie otoczyć opieką duchową wszystkich braci, dlatego postanowił zwrócić się o pomoc do papieża[106]. Spotkał się z nim wiosną 1220 roku w Viterbo i poprosił o ustanowienie formalnego kardynała protektora Zakonu Braci Mniejszych[107]. Na wniosek Franciszka, Honoriusz III mianował protektorem Hugolina z Ostii[108]. W tym samym roku papież wysłał także dwa listy, nakazujące biskupom respektowanie i przyjmowanie braci pokutników, a trzeci polecał franciszkanom przyjmować nowych kandydatów do rocznego nowicjatu[109]. Widząc narastające problemy założyciel zakonu, spotkał się jesienią 1220 roku z Hugolinem[110]. Według tradycji, w spotkaniu miał też uczestniczyć Dominik Guzmán, który zaproponował połączenie zakonów, a Franciszek zdecydowanie odrzucił ten pomysł[110]. Biedaczyna miał także wygłosić kazanie przed Kurią Rzymską i radzić się kardynała w sprawie reguły zakonnej[111]. Wcześniej pracował już nad pewnymi zasadami życia zakonnego (opartymi na decyzjach z kapituł generalnych), a z pomocą Cezarego ze Spiry uzupełnił je o fragmenty z Ewangelii[112]. Tekst stanowił szkielet dla reguły niezatwierdzonej[112].
Rezygnacja i regułaEdytuj
Na kapitule 29 września 1220 roku zrezygnował z przewodniczenia zakonowi i przekazał przywództwo Pietro Cattaniemu[113]. Decyzja ta miała podstawy zdrowotne (cierpiał najprawdopodobniej na czwartaczkę i jaglicze zapalenie spojówek[114]), ale też niemożność zarządzania liczną wspólnotą[115]. Na kolejnej kapitule w 1221 roku, gdzie wikariuszem generalnym był Eliasz Bonbarone (po śmierci Pietra Cattaniego), podjęto decyzję o wysłaniu kolejnej grupy braci do Niemiec[116]. Zgłosiło się około dziewięćdziesięciu ochotników, a poprowadzić ich miał Cezary ze Spiry[117]. Wśród grupy byli m.in. Jordan z Giano (kronikarz życia Franciszka), Jan z Pian del Carpine, Tomasz z Celano, Józef z Treviso czy Piotr z Camerino[116]. Wysłano także grupy do Anglii i Irlandii[118].
Franciszek skupił się także na pracy nad regułą, która musiała być ukończona w 1221 roku, gdyż jej współredaktor – Cezary ze Spiry – udał się na misję do Niemiec[119]. Konieczność ułożenia dokumentu była spowodowana chęcią rezygnacji z kierowania wspólnotą przez Franciszka, powiększającym się zakonem, a także wymogiem Honoriusza III w sprawie rocznego nowicjatu[120]. Reguła niezatwierdzona powstała jako roboczy dokument, który nie miał charakteru normatywnego[121]. Prawdopodobnie nigdy nie została przedstawiona papieżowi jako dokument do zatwierdzenia[122]. Również w 1221 roku świeccy pokutnicy spisali swoją regułę, która miała potem stać się podstawą dla Franciszkańskiego Zakonu Świeckich[123]. Pierwsza wspólnota Trzeciego Zakonu została powołana najprawdopodobniej w marcu 1221 roku we Florencji[124].
Pracę nad drugą regułą Franciszek prowadził po dyskusjach z Hugolinem z Ostii, a także naradach ze współbraćmi[125]. Duży wpływ na kształt reguły mieli też prowincjałowie reprezentujący braci mniejszych z odległych stron[126]. Przy jej redagowaniu Franciszkowi pomagał specjalista prawa kanonicznego, jednak jego tożsamość nie jest znana[127]. Sformalizowany dokument wywoływał u Biedaczyny obawę o powstanie interpretacji i komentarzy, co mogło doprowadzić do wypaczenia pierwotnych założeń[128]. Z tego powodu chciał, aby po jego śmierci, bracia mieli innego człowieka, który będzie świecił przykładem[129]. Franciszek wskazał na Bernarda di Quintavalle[129]. Na kapitule w 1222 roku przedstawił poprawioną wersję reguły zakonnej, a następnie udał się do pustelni w Fonte Colombo[130]. Tam, wraz z braćmi: Leonem i Bonizzą z Bolonii, wprowadzał kolejne poprawki i udoskonalał dokument[130]. Ostateczną wersję przedstawił papieżowi, który go zaaprobował i 29 listopada 1223 wydał bullę „Solet annuere” gdzie zawarł regułę zatwierdzoną[121].
Ostatnie lataEdytuj
Po ustanowieniu reguły, stan zdrowia Franciszka zaczął się pogarszać, doświadczał bólu i wymagał stałej opieki[131]. Skutkiem tego, był mniej zaangażowany w działalność zakonu[132]. W połowie grudnia 1223 roku udał się do Greccio, gdzie wraz z pomocą swojego przyjaciela Jana, urządził pierwszą w historii bożonarodzeniową szopkę[132]. W tym czasie w zakonie nastąpiły pierwsze wyświęcenia na kapłanów braci, wśród których był Jordan z Giano[133]. Początkowo Biedaczyna był przeciwny takim praktykom, uważając pracę fizyczną za najbardziej odpowiednią dla Braci Mniejszych[134]. Z czasem jednak zaakceptował fakt święceń i zezwolił także na pracę naukową[135]. Wiosną 1224 roku przeniósł się z Rieti do pustelni na górze La Verna[136]. Tamże we wrześniu miał otrzymać stygmaty, jednak sam nigdy o nich nie wspominał i zabronił też mówić o nich swoim opiekunom[137]. Dopiero po śmierci Franciszka, wikariusz generalny Eliasz Bonbarone ujawnił ten fakt[138]. Przebywając na górze, założyciel zakonu napisał także krótkie Uwielbienie Boga Najwyższego (sygnowane znakiem tau), które przekazał bratu Leonowi[139].
Z powodu postępującej choroby oczu, Franciszek prawie całkiem stracił wzrok[140]. Opiekę nad nim sprawowali bracia: Leon, Rufin, Anioł Tancredi i Jan z Lodi[140]. Zimą 1224 roku zamieszkał w chatce przy kościele San Damiano[141]. Pomimo nalegań brata Eliasza, by przeniósł się gdzieś, gdzie polepszy się jego zdrowie, Franciszek odmówił i pozostał w chacie do wiosny 1225 roku[141]. Najprawdopodobniej wówczas napisał swój testament oraz ułożył pieśń słoneczną[142][141]. W trakcie jej układania doszło do sporu między biskupem Gwidonem a burmistrzem Asyżu[143]. Dzięki inspiracji Biedaczyny i wysłaniu czterech braci do skłóconych stron, po niedługim czasie adwersarze się pojednali[143].
Latem 1225 roku Franciszek udał się do pustelni Sant’Eleuterio nieopodal Contigliano[144]. Na polecenie Eliasza i prośbę Hugolina, miał poddać się leczeniu (oprócz malarii i jaglicy, cierpiał dodatkowo na puchlinę wodną[143]) w niedalekim Rieti[145]. Lekarz orzekł, że musiał poddać się zabiegowi kauteryzacji, który nie przyniósł jednak poprawy[146]. Asyżanin był przenoszony do pałacu biskupiego, a następnie do San Fabiano, gdzie został do początku 1226 roku[147]. Wówczas udał się do Sieny, gdzie miał się dalej leczyć, jednak i to nie poskutkowało[148]. Latem 1226 roku jego stan chwilowo się poprawił, więc wrócił do Porcjunkuli, jednak przez pewien czas pozostawał w pałacu biskupa Asyżu[149].
Śmierć i pogrzebEdytuj
W połowie września 1226 roku, na własną prośbę, powrócił do Porcjunkuli[150]. Tam napisał list do swojej przyjaciółki Jakubiny Settesoli, w którym prosił aby przybyła się z nim pożegnać[151]. W swoich ostatnich dniach pobłogosławił swoich braci i prosił, aby przy nim czuwali (zwłaszcza brat, który był kapłanem i brat, który przed wstąpieniem do zakonu był lekarzem)[152]. 3 października 1226 roku Franciszek poprosił braci, aby ubrać go we włosienicę i położyć na posypanej popiołem ziemi, a następnie zmarł[152].
Po śmierci, kondukt żałobny, przenosząc ciało Biedaczyny, zaniósł je do kościoła św. Damiana, aby Klara oraz jej siostry mogły się z nim pożegnać[153]. Następnie przeniesiono go do kościoła San Giorgio, gdzie został pochowany[154]. 25 maja 1230 roku jego szczątki zostały przeniesione i pochowane w, świeżo zbudowanej, bazylice św. Franciszka[155].
KultEdytuj
PatronatEdytuj
Franciszek jest patronem: franciszkanów, franciszkanów konwentualnych, kapucynów, klarysek, klarysek kapucynek, koletanek, bernardynek, albertynów, tercjarzy franciszkańskich, Akcji Katolickiej, Włoch, Asyżu, Bazylei, aktorów, niewidomych, pokoju, robotników, tapicerów, ubogich, więźniów, ekologów[156] i ekologii[157].
13 marca 2013 roku św. Franciszek stał się patronem kardynała Jorgego Bergoglia, który jako pierwszy w historii przyjął po wyborze na papieża imię Franciszek[158].
Dzień obchodówEdytuj
Kościół katolicki obchodzi wspomnienie św. Franciszka 4 października[156]. Zakon franciszkański rozpoczyna uroczystą celebrację tego wspomnienia wieczorem dnia poprzedniego, nabożeństwem zwanym Transitus[159].
Poza 4 października kalendarz liturgiczny rodziny franciszkańskiej odnotowuje następujące wspomnienia związane z życiem św. Franciszka z Asyżu:
- 23 maja – święto poświęcenia asyskiej bazyliki św. Franciszka[160]
- 2 sierpnia – Odpust Porcjunkuli[161]
- 17 września – święto Stygmatów św. Franciszka[162]
- 29 listopada – Wszystkich Świętych Zakonu Serafickiego[163]
Świętego wspominają również Kościoły ewangelickie (3 albo 4 października) i anglikańskie (4 października)[164].
W dniu wspomnienia św. Franciszka obchodzony jest Światowy Dzień Zwierząt[165].
KanonizacjaEdytuj
16 lipca 1228 roku, podczas konsystorza, Grzegorz IX ogłosił Kolegium Kardynałów, że zamierza kanonizować Franciszka[166]. W liście napisał, że było wystarczająca dużo świadków świętego życia Asyżanina, że nie potrzeba dodatkowych dowodów na cuda[166]. Trzy dni później papież wydał bullę kanonizacyjną Mira circa nos, w której publicznie ogłosił swoją decyzję[166].
Źródła franciszkańskieEdytuj
Badacze życia i duchowości Franciszka posługiwali się XIII-wiecznymi manuskryptami, stworzonymi przez pierwszych towarzyszy świętego[167]. Jeszcze za życia Biedaczyny z Asyżu, a zwłaszcza po jego śmierci ukształtował się podział wśród franciszkanów, które podzieliły się na stronnictwa konwentuałów (zwolenników złagodzonej wersji Reguły) i spirytuałów (zwolennicy surowości, nieprzychylni papiestwu)[167]. Spór ten spowodował trudności ze sporządzeniem jednolitej biografii założyciela zakonu[168]. Kapituła generalna postanowiła zlecić to zadanie generałowi franciszkanów Bonawenturze z Bagnoregio[168]. Dzięki temu powstał w 1263 roku Życiorys większy[169]. Krótko później została także wydana wersja skrócona, na potrzeby chóru – Życiorys mniejszy[169]. W 1266 roku kapituła zakazała czytać jakichkolwiek innych życiorysów Franciszka, nakazując także ich niszczenie[169].
Dzięki pracy bollandystów, w 1768 roku udało się odzyskać część manuskryptów, w tym Życiorys pierwszy oraz Relację trzech towarzyszy, autorstwa Tomasza z Celano[169]. Pozwoliło to na głębszą analizę biografii Franciszka, gdyż historycy, jak np. Jacques Le Goff czy Raoul Manselli, uważają dzieło Bonawentury za mało wartościowe[170][171]. Ponadto, w pierwszej połowie XIV wieku Bartolomeo Albizzi napisał dewocyjny tekst, którym często uzupełniano Życiorys większy (z aprobatą kapituły generalnej)[170]. W 1244 roku Krescencjusz z Jesi wymógł na Tomaszu z Celano, by napisał drugą biografię Franciszka dla braci, którzy nie mieli okazji go poznać[172]. W spisaniu Życiorysu drugiego pomogli mu bracia Rufin, Anioł i Leon[172]. Poza tym ważną rolę w badaniach nad Franciszkiem zajęły Sacrum Commercium beati Francisci cum domina Paupertate, Kwiatki św. Franciszka i Zwierciadło doskonałości brata Leona[173], Anonim z Perugii oraz świadectwa biskupa Akki Jacques’a de Vitry[174].
Rozwój historiografii franciszkańskiej rozpoczął się w drugiej połowie XIX wieku[170]. W 1882 roku Leon XIII wydał encyklikę Auspicato Concessum (o życiu Biedaczyny), a dwanaście lat później Paul Sabatier napisał pierwszą nowożytną biografię Franciszka[170].
PismaEdytuj
Franciszkowi przypisywane jest m.in. autorstwo: Reguły niezatwierdzonej (1221), Reguły zatwierdzonej (1223), Testamentu (1226), Pieśni słonecznej, Pozdrowienia błogosławionej Maryi Dziewicy[175]. Był także autorem, składających się z 28 punktów, Napomnień, Zachęty do uwielbienia Boga, Wykładu modlitwy Ojcze Nasz, Oficjum o Męce Pańskiej, Modlitw pochwalnych odmawianych przy wszystkich Godzinach, Modlitwy odmówionej przed krucyfiksem i Pozdrowienia cnót[176].
Napisał również wiele listów (m.in. do Klary z Asyżu, brata Leona czy Antoniego z Padwy), lecz większość oryginałów korespondencji się nie zachowała[177]. Jednymi z ważniejszych były dwa listy do duchownych, w których nawoływał do godnego czczenia sakramentu Eucharystii[178]. Krytykował w nich także sposób przechowywania i spożywania Hostii[178]. Jednocześnie okazywał cześć duchownym, którzy mogli dokonywać konsekracji eucharystycznej[179]. Pierwszy list przyniósł skutek – 22 listopada 1219 roku Honoriusz III wydał dwa dekrety, w którym nakazał przechowywanie Hostii w godnych naczyniach liturgicznych i nakładania odpowiednich szat przez duchownych[179]. W drugim liście przypomniał zasady z pierwszego listu i powołał się na dekrety papieskie[180]. Tę samą treść zawarł także w dwóch okólnikach do kustoszów zakonnych[181].
W liście do rządców narodów przypomina o śmierci, sądzie ostatecznym i konieczności przyjmowania Eucharystii[182]. Wiosną 1220 roku napisał także list do wiernych, który był uaktualnieniem listu z roku 1210[183]. W pierwszej części, którą adresował do praktykujących chrześcijan, podkreśla znaczenie pokuty, ubóstwa, przyjmowania Komunii, miłości Boga i bliźniego oraz gardzenia własnym ciałem[184]. Ponadto stawia samoofiarowanie Jezusa jako wzór do naśladowania[185]. Druga część listu skierowana jest do wiernych niepraktykujących i zaniedbujących wiarę[183]. Wyraża w niej pogardę dla osób religijnie obojętnych bądź wrogich chrześcijaństwu, nazywając ich „przeklętymi”[185]. Przyczyną powstania tych listów był rozkwit zakonu, połączony z niemożliwością odwiedzenia wszystkich[186].
Jednym z najważniejszych listów jest list do całego zakonu, napisany po 1220 roku[187]. Zachęca w nim do posłuszeństwa wobec Boga, przypomina o obowiązku respektowania Najświętszego Sakramentu, a wyświęconym kapłanom, przypomina o obowiązku sprawowania mszy i transsubstancjacji z należytą czystością i świętością[188]. W liście tym Franciszek oskarża samego siebie, przyznając się do zaniedbań względem przestrzegania reguły[189].
DuchowośćEdytuj
Duchowość Franciszka skupia się przede wszystkim na wiernym naśladowaniu Chrystusa cierpiącego i ukrzyżowanego (chrystocentryzm)[24]. Polega to na doświadczeniu ubóstwa, bólu, wyobcowania i samotności dla osiągnięcia duchowego zjednoczenia z Jezusem i przezwyciężenia grzechu[190]. Wyróżniającym się elementem jest ubóstwo – oddanie majątku i wyrzeczeniu się wszystkiego co się posiada[191]. Sprowadzało się to często do ascetycznych umartwień, np. postu czy jałmużny[192]. Surowość odzienia wynikała ze słów Ewangelii, którą starał się wiernie naśladować[193]. Drugą bardzo istotną cechą była pokuta, jako uczynek miłosierdzia i umniejszenie samego siebie na wzór Jezusa[194]. Franciszek łączy to z radością życia i uwielbieniem Boga[195] i wszystkiego co stworzył[196]. Podkreśla, że do osiągnięcia zbawienia nie wystarczy przestrzegać przykazań (łac. praecepta), ale trzeba też być posłusznym radom (łac. consilia) Chrystusa[94]. Oznacza to miłość do Jezusa, a przez to – miłość do bliźniego[197].
Jego postawa wobec kapłanów (nawet grzeszników) była wypełniona szacunkiem i podziwem, ze względu na to, że mogli oni dokonywać konsekracji ciała Chrzystusa[198]. Wobec własnego ciała miał stosunek ambiwalentny – z jednej strony uważał go za dzieło Boże, które może prowadzić do dobrego, a z drugiej za „celę duszy”, które ma skłonności do grzechu[199].
Za przyczynę zła nie uważał szatana (którego określał „żandarmem Pana”), lecz człowieka, który sprzeciwił się Bogu z powodu uporu i pychy[200]. Twierdził, że wysłanie Syna Bożego na Ziemię, a następnie ofiarowanie Go poprzez śmierć krzyżową było aktem najwyższej miłości Boga do człowieka[200]. Podkreślał także stałą obecność Maryi w życiu[200]. Twierdził, że zło i grzech można zwyciężyć tylko przez miłość, której nauczył ludzi Chrystus[200].
IkonografiaEdytuj
W ikonografii Franciszek z Asyżu przedstawiany jest z tonsurą, w brązowym habicie z kapturem, przepasany białym sznurem z trzema węzłami, symbolizującymi trzy składane przez braci mniejszych śluby: posłuszeństwa, ubóstwa i czystości[201]. Na wielu wizerunkach Franciszek trzyma w ręku krucyfiks, a u jego stóp znajduje się czaszka – symbole pokuty i umartwienia[201]. Artyści niejednokrotnie ukazują go ze stygmatami na dłoniach, stopach i boku[202]. Motyw ten jest wykorzystywany w sztuce sakralnej i architektonicznej kościołów, zwłaszcza wśród reformatów[203].
Do najstarszych przedstawień Franciszka z Asyżu należy cykl fresków Giotta w bazylice św. Franciszka (ok. 1296–1300), który wzorował się na życiorysach spisanych przez Tomasza z Celano i Bonawenturę z Bagnoregio[204]. Przedstawiał on m.in. Biedaczynę klęczącego na jednym kolanie, z rękoma wzniesionymi ku Jezusowi[205].
Franciszek jest także często przedstawiany jako orędownik grzeszników w obrazach gniewu Bożego, między innymi w Speculum humanae salvationis[206]. Rozwój tego rodzaju sztuki miał miejsce w XIV wieku podczas pandemii dżumy[207]. Około 100 lat później włoski malarz Niccolò di Liberatore przedstawił na obrazie „Sztandar procesyjny” Franciszka wraz z Klarą, biskupami Rufinem i Wiktorynem oraz św. Sebastianem i św. Rochem, proszącego o powstrzymanie gniewu Bożego[208]. W baroku Peter Paul Rubens namalował obraz, w którym Franciszek i Matka Boska chronią kulę ziemską przed Jezusem celującym w Ziemię strzałami[209]. Drugie dzieło flamandzkiego malarza przedstawia Franciszka i św. Dominika, którzy chronią Ziemię przed gniewem Chrystusa, wraz z orszakiem innych świętych[210].
Częstym motywem w sztuce na przestrzeni wieków było przedstawianie Biedaczyny z Asyżu razem z Dominikiem Guzmanám, którzy podtrzymują bazylikę Laterańską, co wywodzi się z legendy o śnie papieża Innocentego III[211]. W XVI wieku Francesco Francia, razem z synem Giacomo namalowali obraz „Madonna z Dzieciątkiem i św. Franciszkiem”, na którym Jezus wskazuje stygmaty Franciszka, co ma podkreślać ich autentyczność[212]. Ten sam fakt wyeksponował także XVII-wieczny malarz Giovanni Francesco Barbieri w obrazie „Św. Franciszek słuchający muzyki anielskiej” i XIX-wieczny twórca Stanisław Wyspiański na witrażu „Stygmatyzacja św. Franciszka”[213].
Stygmaty, ale także silne uduchowienie było tematem wielu dzieł El Greca, np. „Święty Franciszek w ekstazie”[214]. W dziełach XX-wiecznych Franciszek najczęściej przedstawiany jest jako patron natury i ekologii[215].
W kulturzeEdytuj
- Franciszek, kuglarz boży – film biograficzny, reż. Roberto Rossellini (1950)[216]
- Franciszek z Asyżu – film biograficzny, reż. Liliana Cavani (1966)[217]
- Brat Słońce, siostra Księżyc – film biograficzny, reż. Franco Zeffirelli (1972)[218]
- Franciszek z Asyżu – oratorium Juliusza Łuciuka na sopran, tenor, baryton, chór mieszany i orkiestrę symfoniczną (1976)[219]
- Święty Franciszek z Asyżu – opera Oliviera Messiaena (1975–1983)[220]
- Forza venite gente – włoski musical o świętym (1981)[221]
- Franciszek – film biograficzny, reż. Liliana Cavani (1989)[222]
- Święty Franciszek z Asyżu – film biograficzny (2002)[223]
- Święta Klara i święty Franciszek – film biograficzny (2007)[224]
- Francesco – polski musical o życiu świętego Franciszka z Asyżu (2007)[225]
- Florilegium – Pieśni św. Franciszka – kantata Romana Kołakowskiego (2008)[226]
- Brat ogień – animowany serial biograficzny (2009)[227]
- Franciszek – wezwanie z Asyżu – widowisko, wystawione jednokrotnie 16 października 2013 w katowickim Spodku[228]
- Tango Francesco – piosenka przygotowana na XVII Spotkanie Młodych Lednica 2000[229]
Zobacz teżEdytuj
PrzypisyEdytuj
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 17.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 107.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 107-108.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 103.
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 16.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 105.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 18.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 109.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 19.
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 20.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 122.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 123.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 21.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 124.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 124-125.
- ↑ a b Manselli 2013 ↓, s. 126.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 21-22.
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 22.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 23.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 129.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 131.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 23-24.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 24.
- ↑ a b c d Manselli 2013 ↓, s. 134.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 135.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 136.
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 25.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 137.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 26.
- ↑ a b c Manselli 2013 ↓, s. 138.
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 27.
- ↑ Le Goff 2001 ↓, s. 60.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 149.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 150.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 31.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 154.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 32.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 155-156.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 159-161.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 33.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 33-34.
- ↑ a b Manselli 2013 ↓, s. 165.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 167.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 168-169.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 171.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 170.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 34.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 181-182.
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 35.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 185.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 35-36.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 190.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 36-37.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 191.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 37.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 38.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 39.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 40.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 42.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 220.
- ↑ a b c d Thompson 2013 ↓, s. 43.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 220-221.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 221.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 44.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 50-51.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 58.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 56.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 238.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 244.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 246.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 59.
- ↑ a b Manselli 2013 ↓, s. 247.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 60.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 247-248.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 249.
- ↑ a b c d Thompson 2013 ↓, s. 61.
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 62.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 261.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 263.
- ↑ Le Goff 2001 ↓, s. 61.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 70.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 63.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 273.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 278.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 78.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 71.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 279.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 70-71.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 283.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 78-79.
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 79.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 299.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 300.
- ↑ a b Manselli 2013 ↓, s. 397.
- ↑ a b Manselli 2013 ↓, s. 308.
- ↑ a b Manselli 2013 ↓, s. 310.
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 81.
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 82.
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 83.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 311.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 312.
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 84.
- ↑ a b Manselli 2013 ↓, s. 314.
- ↑ a b Manselli 2013 ↓, s. 315.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 316.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 88.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 317.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 89.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 91.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 92.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 93.
- ↑ a b Manselli 2013 ↓, s. 318.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 322-323.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 341.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 323.
- ↑ a b Manselli 2013 ↓, s. 327.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 106.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 328.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 107.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 108.
- ↑ a b Manselli 2013 ↓, s. 357.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 109.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 108-109.
- ↑ Le Goff 2001 ↓, s. 64.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 358.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 360.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 360-361.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 365.
- ↑ a b Manselli 2013 ↓, s. 366.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 120.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 419.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 127.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 130.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 131.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 131-132.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 421.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 422-423.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 423.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 424-426.
- ↑ a b Manselli 2013 ↓, s. 435.
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 143.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 437.
- ↑ a b c Manselli 2013 ↓, s. 446.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 148.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 149.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 151.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 151-152.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 152.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 153-154.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 160.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 447-448.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 161.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 452.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 163.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 164-165.
- ↑ a b Internetowa Liturgia Godzin ↓.
- ↑ Dołęga i Krakowiak 1999 ↓, s. 70.
- ↑ Papież wybrał imię na cześć Franciszka z Asyżu. Polskie Radio. [dostęp 2022-12-29]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
- ↑ Transitus. Instytut Studiów Franciszkańskich. [dostęp 2022-12-29]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
- ↑ Rocznica poświęcenia bazyliki św. Franciszka w Asyżu. Internetowa Liturgia Godzin. [dostęp 2023-01-14]. (pol.).
- ↑ Odpust Porcjunkuli. Internetowa Liturgia Godzin. [dostęp 2023-01-14]. (pol.).
- ↑ Stygmaty św. Franciszka z Asyżu. Internetowa Liturgia Godzin. [dostęp 2023-01-14]. (pol.).
- ↑ Wszystkich Świętych Zakonu Serafickiego. franciszkanie.pl. [dostęp 2023-01-14]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
- ↑ Franziskus von Assisi. Ökumenisches Heiligenlexikon. [dostęp 2022-11-13]. (niem.).
- ↑ 4 October. World Animal Day. [dostęp 2022-12-28]. (ang.).
- ↑ a b c Thompson 2013 ↓, s. 164.
- ↑ a b Le Goff 2001 ↓, s. 34.
- ↑ a b Le Goff 2001 ↓, s. 35.
- ↑ a b c d Le Goff 2001 ↓, s. 36.
- ↑ a b c d Le Goff 2001 ↓, s. 37.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 33.
- ↑ a b Le Goff 2001 ↓, s. 38.
- ↑ Le Goff 2001 ↓, s. 39-40.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 47, 257-260.
- ↑ Le Goff 2001 ↓, s. 31-33.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 403-404.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 384.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 73.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 75.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 99.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 386-387.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 100.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 101.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 101-102.
- ↑ a b Thompson 2013 ↓, s. 102.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 393.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 388.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 388-389.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 141.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 134-135.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 130.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 151.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 153-154.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 132-133.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 356.
- ↑ Thompson 2013 ↓, s. 143-145.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 398.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 146.
- ↑ Manselli 2013 ↓, s. 347.
- ↑ a b c d Manselli 2013 ↓, s. 416.
- ↑ a b Encyklopedia PWN ↓.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 77.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 24.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 86.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 80.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 39.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 44.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 45.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 46.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 48.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 50.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 78.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 79-80.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 81.
- ↑ Lipok-Bierwiaczonek i Dębski 2009 ↓, s. 82.
- ↑ Franciszek, kuglarz boży w bazie IMDb (ang.)
- ↑ Franciszek z Asyżu w bazie IMDb (ang.)
- ↑ Brat Słońce, siostra Księżyc w bazie IMDb (ang.)
- ↑ Juliusz Łuciuk w serwisie Culture.pl
- ↑ Muzyka zeszłego stulecia. Olivier Messiaen – ornitolog wśród muzyków. Zintegrowana Platforma Edukacyjna. [dostęp 2022-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
- ↑ Forza Venite Gente, brat Franciszek, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (sztuki). [online] [dostęp 2022-12-11] [zarchiwizowane z adresu 2022-12-11] .
- ↑ Franciszek w bazie IMDb (ang.)
- ↑ Święty Franciszek z Asyżu w bazie IMDb (ang.)
- ↑ Klara i Franciszek w bazie IMDb (ang.)
- ↑ Francesco, [w:] Encyklopedia teatru polskiego (sztuki). [online] [dostęp 2022-12-11] [zarchiwizowane z adresu 2022-12-11] .
- ↑ Florilegium – pieśni św. Franciszka. Niedziela. [dostęp 2022-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
- ↑ Brother Fire w bazie IMDb (ang.)
- ↑ Niezwykłe widowisko "Franciszek – wezwanie z Asyżu".. wPolityce.pl. [dostęp 2022-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
- ↑ "Tango Francesco". Siewcy grają dla Franciszka. deon.pl. [dostęp 2022-12-11]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
BibliografiaEdytuj
- Jacques Le Goff: Święty Franciszek z Asyżu. Warszawa: Czytelnik, 2001. ISBN 83-07-02854-X. (pol.).
- Augustine Thompson: Franciszek z Asyżu: nowa biografia. Kraków: Bratni Zew, 2013. ISBN 978-83-7485-216-6. (pol.).
- Raoul Manselli: Święty Franciszek z Asyżu. Editio maior. Kraków: Bratni Zew, 2013. ISBN 978-83-7485-200-5. (pol.).
- Józef Marceli Dołęga, Józef Krakowiak: Hipoteza ekologii uniwersalistycznej. Warszawa: Uniwersytet Warszawski, 1999. ISBN 83-864-9870-6. (pol.).
- Franciszek z Asyżu, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-10-15] .
- Święty Franciszek z Asyżu. Internetowa Liturgia Godzin. [dostęp 2022-10-28]. (pol.).
- Maria Lipok-Bierwiaczonek, Jacek Dębski: Święty Franciszek w sztuce. Tychy: Muzeum Miejskie, 2009. ISBN 978-83-926283-7-8. (pol.).
Linki zewnętrzneEdytuj
- Pisma św. Franciszka z Asyżu i św. Klary. ofm.pl. [dostęp 2022-11-13]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
- Biografia Franciszka z Asyżu. franciszkanie.pl. [dostęp 2022-11-13]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
- Święty Franciszek z Asyżu. Opoka. [dostęp 2022-11-13]. [zarchiwizowane z tego adresu]. (pol.).
- ISNI: 0000 0001 2282 6901
- VIAF: 87832561
- ULAN: 500349636
- LCCN: n78095603
- GND: 118534963
- NDL: 00521747
- LIBRIS: fcrttv6z03g5j89
- BnF: 11903378b
- SUDOC: 02687234X
- SBN: CFIV004349
- NLA: 35099018
- NKC: jn19990210221
- DBNL: assi004
- BNE: XX914146
- NTA: 068816901
- BIBSYS: 90562972, 10052858
- CiNii: DA01851375
- Open Library: OL2746417A
- PLWABN: 9810585152505606
- NUKAT: n93090058
- J9U: 987007261388405171
- PTBNP: 42117
- CANTIC: a10440422
- LNB: 000046149
- NSK: 000023022
- CONOR: 250723, 257897827
- BNC: 000036475
- ΕΒΕ: 85044
- BLBNB: 000182921
- KRNLK: KAC199609171
- LIH: LNB:V*354;=0L
- RISM: pe30099180
- WorldCat: lccn-n78095603, viaf-21425594