Porajmos

zagłada europejskich Romów w czasie II wojny światowej

Porajmos (z romskiego „pochłonięcie”, również Samudaripen, Kali Traš) – eksterminacja Romów i Sinti przez III Rzeszę. Miała ona podobnie masowy i bezwzględny charakter, jak planowe mordowanie Żydów, nazwane holocaustem[1].

Porajmos
Ilustracja
Romowie i Sinti przed deportacją z Asperg 22 maja 1940
Państwo

 III Rzesza

Miejsce

Rzesza oraz ziemie okupowane

Data

1935–1945

Liczba zabitych

220–500 tys.

Typ ataku

ludobójstwo

Sprawca

III Rzesza i jej sojusznicy oraz kolaboranci

brak współrzędnych

Przyczyny

edytuj
 
Romka w towarzystwie funkcjonariusza Ordnungspolizei oraz psychiatry Roberta Rittera (1936)

Najważniejszym powodem było „pozaeuropejskie pochodzenie rasowe” Cyganów[a], co w mniemaniu nazistów stanowiło „zagrożenie dla czystości rasy”. Cyganie, jako pochodzący z Indii bezpośredni potomkowie Ariów, stanowili problem dla ideologów rasizmu, z powodu faktu, że mogli być bardziej „aryjscy” niż sami Niemcy[2]. Aby rozwiązać ten problem, teoretyk rasizmu Hans F. K. Günther stworzył teorię o pochodzeniu Cyganów od „niższych klas” Ariów, którzy „wymieszali” się z „podrzędnymi” ludami (Semici, Turcy, Drawidowie). Utrzymywano również, że fakt opuszczenia Indii przez Romów stanowił przesłankę, iż zostali oni wyklęci i wydaleni ze swej ziemi przez samych Ariów. Według ideologii nazistowskiej Cyganie, jako lud tradycyjnie koczowniczy i utrzymujący się z dorywczych zajęć, jak np. kotlarstwo i kowalstwo, byli „aspołeczni”, tzn. nie mogli włączyć się w strukturę państwa totalitarnego[3]. Z tych przyczyn naziści postanowili całkowicie wymordować naród cygański. Heinrich Himmler początkowo wahał się, czy stworzyć dla „czystych rasowo” Cyganów „rezerwat” w odległym zakątku Europy, jednak porzucił ten plan. 15 listopada 1943 postanowił, że Cyganie i „częściowi Cyganie” mają być traktowani tak samo jak Żydzi[3].

Przebieg eksterminacji

edytuj

Odwrotnie, niż w przypadku Żydów i innych narodów, nie jest znana nawet przybliżona liczba ofiar eksterminacji Cyganów. Przyczyną był fakt, że większość z nich nie miała obywatelstwa, dokumentów, meldunku itp. Ogólną liczbę zabitych szacuje się na 500–600 tysięcy[b][4].

III Rzesza

edytuj

Od początku powstania III Rzeszy niemieccy Cyganie byli poddawani przymusowej sterylizacji i innym represjom[3].

14 listopada 1935 zakres ustaw norymberskich rozszerzono, zakazując małżeństw między Niemcami i Cyganami[5]. 7 marca 1936 Cyganów pozbawiono czynnego i biernego prawa wyborczego[6].

W 1936 problemem Cyganów (Zigeunerfrage) zajmował się „Zespół Badawczy ds. Higieny Rasowej i Biologii Ludnościowej” (Rassenhygienische und Bevölkerungsbiologische Forschungsstelle), Department L3 w Departamencie Zdrowia Rzeszy, kierowany przez dr Roberta Rittera i Evę Justin. Doszli oni do wniosku, że większość Cyganów Roma stanowi „niebezpieczeństwo dla rasy” i powinni być „wyeliminowani”[3].

Podobnie jak w przypadku Żydów, o tym, kto jest Cyganem, decydowało jego pochodzenie „rasowe” (nawet bardzo odległe), a nie inne względy, np. kulturowe. Znane są przypadki osób, takich jak 8-letniej Else Baker z Hamburga, zabranej do Auschwitz-Birkenau od niemieckiej rodziny, pod pretekstem, że jej babka była Cyganką. Pierwsi Cyganie zostali wywiezieni z terenu Niemiec do nowo utworzonych gett na terenie okupowanej Polski – około 5 tys. osób trafiło do getta w Łodzi i były to jedne z pierwszych ofiar zagazowanych w ruchomych (umieszczonych na ciężarówkach) komorach gazowych w obozie zagłady Kulmhof w Chełmnie nad Nerem w styczniu 1942[7].

Za największe „zagrożenie” uważano tzw. „mieszańców” (Mischlingen), czyli osoby, w których rodzinie do czwartego pokolenia wstecz był przynajmniej jeden przodek pochodzenia cygańskiego. Tropiono ich z urzędu i wywożono do obozów zagłady[7].

6 grudnia 1942 Himmler nakazał wywiezienie wszystkich Cyganów do obozu zagłady Auschwitz-Birkenau[7].

Kraje Europy Środkowej

edytuj
 
Brązowy trójkąt (tzw. winkiel) służący do oznaczania więźniów romskiego pochodzenia w niemieckich obozach koncentracyjnych

Niemcy osadzili większość polskich Cyganów w obozach koncentracyjnych, gdzie niemal wszyscy zginęli[c]. W Birkenau od lutego 1943 mieszkało w specjalnym „obozie cygańskim” około 23 tys. osób. Rodziny cygańskie nie były rozdzielane, jednak żyły w najgorszych warunkach, bez wody i prawie bez jedzenia. Rezultatem była wyjątkowo wysoka śmiertelność z głodu i chorób (głównie tyfusu i raka wodnego). Latem 1943 Niemcy przeprowadzili likwidację „obozu cygańskiego” w Birkenau, mordując w komorach gazowych 20 tys. ludzi[8]. Kolejnej likwidacji „obozu cygańskiego” dokonano w nocy z 2 na 3 sierpnia 1944, kiedy 2897 osób zagazowano (mimo rozpaczliwego oporu) w komorze przy IV krematorium w Birkenau. Ciała zamordowanych spalono w dołach obok krematorium, gdyż piece krematoryjne były wtedy nieczynne[8]. Z tego powodu 2 sierpnia (począwszy od 1997 roku) obchodzony jest Dzień Pamięci o Zagładzie Romów.

Pierwsza Republika Słowacka prowadziła niekonsekwentną politykę: po okresach łapanek i wywożenia Cyganów do obozów zagłady, następowały długie okresy „bezczynności”[8].

W Protektoracie Czech i Moraw tamtejsze władze kolaboracyjne prowadziły akcję antycygańską pod kontrolą niemiecką; działały obozy przejściowe, np. obozy koncentracyjne Lety i Hodonín, skąd Cyganie byli wysyłani do Auschwitz-Birkenau[8].

W Chorwacji ustasze więzili Cyganów (wraz z Żydami i Serbami) w obozie koncentracyjnym Jasenovac, gdzie zamordowano dziesiątki tysięcy Cyganów. Około 26 tys. chorwackich Cyganów zostało wysłanych do Auschwitz[9].

Węgry i Rumunia uczestniczyły w niemieckim planie wymordowania Cyganów, jednak na znacznie mniejszą skalę i z tego powodu większość Cyganów w tych krajach przeżyła. Węgry wysłały do Auschwitz od 30 do 70 tys. Cyganów. Rumunia uwięziła 25 tys. Cyganów we własnym obozie koncentracyjnym w Transnistrii, gdzie zginęło 11 tysięcy[10].

Europa Wschodnia

edytuj

Wojska niemieckie, wkraczające na zachodnie tereny ZSRR, traktowały spotkanych Cyganów podobnie jak Żydów: plutony egzekucyjne Einsatzgruppen rozstrzeliwały wszystkich złapanych Cyganów, bardzo często zabijano ich razem z Żydami i zakopywano wspólnie w masowych grobach[7].

Współczesne reakcje

edytuj
 
Tablica upamiętniająca Sinti i Romów deportowanych z Marburga i okolic. Informuje o ponad 500 tysiącach europejskich Cyganów, którzy zginęli w wyniku działań nazistów

Przez dziesięciolecia od zakończenia II wojny światowej eksterminacja Cyganów pozostawała w cieniu Holocaustu Żydów i była praktycznie zapomniana[11]. Do dziś rodziny zamordowanych Cyganów nie doczekały się żadnego odszkodowania ze strony Niemiec, a nieliczne pomniki, upamiętniające zamordowanych Cyganów, wzniesiono przeważnie w ciągu ostatnich 10–15 lat.

23 października 2007 Traian Băsescu, jako pierwszy prezydent Rumunii, publicznie przeprosił za udział swojego kraju w mordowaniu Cyganów i podkreślił, że kwestia ludobójstwa Cyganów powinna być poruszana w szkołach. Część tej deklaracji była wygłoszona w języku romskim[12].

  1. Określenie „Cyganie” było jedyną nazwą tego narodu w okresie II wojny światowej. Używana współcześnie równorzędnie nazwa „Romowie” może być myląca, ponieważ dotyczy tylko jednej z grup Cyganów nazywającej siebie „Roma” (czyli „Ludzie”), pozostałe grupy mają inne nazwy np. „Sinti” czy „Kełderasze”.
  2. Według szacunków różnych badaczy podaje się liczby od 220 tys. (Gilbert, Martin. „The Holocaust, Maps and Photographs”, New York: Mayflower Books, 1978. s.22) do 1,5 miliona ofiar (Sybil Milton, then senior historian at the U.S. Holocaust Memorial Research Institute in Washington).
  3. Nieliczni ocalali polscy Cyganie po II wojnie światowej przenieśli się głównie na Ziemie Zachodnie. Do Polski przybyły nowe grupy Cyganów, przede wszystkim z ZSRR i Rumunii.

Przypisy

edytuj
  1. Rees 2005 ↓, s. 190-191.
  2. Ian Hancock, We are the Romani People. Hatfield: University of Hertfordshire Press, 2002, ISBN 1-902806-19-0
  3. a b c d Rees 2005 ↓, s. 191-192.
  4. Roma Victims of the Holocaust: Roma in Auschwitz. Jewish Virtual Library. [dostęp 2014-11-30]. (ang.).
  5. https://web.archive.org/web/20090507154112/http://www.ushmm.org/outreach/nlawchr.htm (ang.)
  6. Rees 2005 ↓, s. 191.
  7. a b c d Rees 2005 ↓, s. 192-193.
  8. a b c d Rees 2005 ↓, s. 192–193.
  9. http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/Holocaust/Jasenovac.html (ang.).
  10. http://www1.yadvashem.org/about_yad/what_new/data_whats_new/pdf/english/Findings_Recommendations.pdf (ang.).
  11. Arkadiusz Morawiec, Literatura polska wobec ludobójstwa. Rekonesans, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2018, s. 261-305 (rozdz. "Nie tylko Aśfic. Zagłada Cyganów").
  12. Washington Post (ang.)

Bibliografia

edytuj
  • Laurence Rees: Auschwitz. Naziści i „ostateczne rozwiązanie”. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2005. ISBN 978-1-58648-303-6.

Linki zewnętrzne

edytuj