Irokezi

liga plemion Indian Ameryki Północnej

Irokezi (nazwa własna: Haudenosaunee) – liga plemion (Mohawków, Oneidów, Onondagów, Kajugów i Seneków, od września 1722 także Tuskarorów, a nieco później również 6 plemion kanadyjskich Wyandotów) Indian Ameryki Północnej zamieszkujących tereny na wschód od Wielkich Jezior i na południe od Rzeki św. Wawrzyńca, czyli północną część stanów Nowy Jork, Pensylwanii i Maine, niemal cały stan Vermont oraz południowe obszary kanadyjskich prowincji Quebec i Ontario.

Irokezi
Haudenosaunee
Iroquois
Ilustracja
Populacja

40–81 tysięcy[1]

Miejsce zamieszkania

na wschód od Wielkich Jezior i nad Rzeką Świętego Wawrzyńca (Kanada i Stany Zjednoczone)

Język

języki irokiańskie (mohawk, onondaga, oneida, kajuga, tuskagora), tuscarora, seneka, angielski, francuski

Religia

chrześcijaństwo • politeizm

Mapa grupy etnicznej
Irokezi w XVII wieku
Wah-Ta-Waso, kobieta z ludu Irokezów w 1898 roku

Irokezi posługują się językami irokeskimi należącymi do fyli makrosiouańskiej.

Nazwa edytuj

Nazwa Iroquois (Aár-o-kwoi) pochodzi od algonkińskiej nazwy Irinakhoiw, czyli „Prawdziwe Żmije”, „wąż” lub „przerażający człowiek”. Nazwa własna Irokezów to Haudenosaunee, czyli „Lud Długiego Domu”.

Organizacja edytuj

Irokezi stworzyli jedną z najbardziej zaawansowanych cywilizacyjnie kultur Indian Ameryki Północnej. Prowadzili osiadły tryb życia a swoją gospodarkę, do czasu przybycia Europejczyków, opierali na rolnictwie. Uprawiali kilka odmian kukurydzy, fasolę i dynię. Posługiwali się sprawnie metodą wyrębu i wypalania. Mieszkali w tzw. długich domach, które mogły pomieścić kilka rodzin.

Na roli pracowały kobiety, podczas gdy mężczyźni zajmowali się polowaniami i wojowaniem. Znani byli jako znakomici i bezlitośni wojownicy. Kobiety Irokezów miały wysoki status społeczny i do nich należał wybór rady plemiennej.

Irokezi porywali kobiety sąsiednich plemion na żony i dzieci do adopcji.

Historia edytuj

 
Grupa Irokezów w 1914 roku

Za założyciela Ligi Irokezów uchodzą wodzowie-reformatorzy Hiawatha oraz Wielki Rozjemca. Najprawdopodobniej są to postacie historyczne, jednak w świadomości narodowej Irokezów są tworzone na ich temat mity oraz traktuje się ich jak bogów. Szacuje się, że Liga Irokezów powstała w drugiej połowie XVI w. lub w pierwszej XVII w.

W chwili gdy zasoby środowiska Mohikanów uległy wyczerpaniu wskutek intensywnych polowań, Holendrzy z Nowej Holandii zwrócili swe zainteresowania w kierunku handlu z Irokezami. Irokezi rozpoczęli intensywne polowania, by zaspokoić popyt, tereny ich nie były jednak zbyt bogate w zwierzynę. Rozpoczęli więc rozszerzanie strefy swych wpływów na północ, na plemiona Huron i Ottawa (w XVI–XVII wieku Huroni byli potęgą traperską). Częściowo siłą, częściowo niezbyt korzystnymi dla tych drugich umowami handlowymi, Irokezi przejęli kontrolę i zdominowali handel skórami. Sytuację skomplikowało pojawienie się Francuzów i powstanie Nowej Francji. Francuzi nie tylko roztoczyli opiekę nad Indianami z północy, lecz także włączyli ich w swój system ekonomiczny, na dużo lepszych warunkach niż zapewniali to Irokezi. Wynikiem tego była długoletnia wojna pomiędzy Irokezami i Francuzami tzw. wojna bobrowa, w której udział brali także indiańscy sprzymierzeńcy Francuzów. W wyniku tych zmagań plemię Huron uległo niemal całkowitej eksterminacji. Konflikt francusko-irokeski zakończył się w 1701 wraz z podpisaniem tzw. wieczystego pokoju pomiędzy stronami. Irokezi, tracąc tereny handlowe na północy, rozpoczęli poszukiwanie nowych na zachodzie. Z czasem podporządkowali sobie ekonomicznie tereny na południe od Wielkich Jezior aż po Missisipi. Przez cały XVIII wiek Irokezi roztropnie pozostali neutralni w czasie szeregu konfliktów pomiędzy Wielką Brytanią (której byli naturalnymi sprzymierzeńcami) a Francją o dominację w Ameryce Północnej. Ze swych ziem zostali wyparci po amerykańskiej wojnie o niepodległość (1775–1785), kiedy to rosnące w siłę Stany Zjednoczone zmusiły ich do ucieczki na brytyjskie obszary Kanady. Schyłek potęgi Irokezów nastąpił w XIX wieku, gdy futra bobrów wyszły w Europie z mody, w związku z czym znaczenie tego handlu dla Irokezów znacznie spadło.

Współczesność edytuj

Współcześnie Irokezi są jedną z bardziej tradycyjnych społeczności tubylczych Amerykanów, o silnym poczuciu własnej tożsamości. Znaczna część z nich zamieszkuje rezerwaty po obu stronach granicy USA i Kanady, gdzie po części nadal kultywują tradycje Ligi Irokezów, zachowując pewną autonomię polityczną i ekonomiczną, własną kulturę, religię oraz rewitalizując języki poszczególnych plemion.

Wielu mężczyzn chętnie zatrudnia się okresowo przy pracach wysokościowych, m.in. przy budowie mostów i wieżowców.

Liczebność edytuj

Według danych U.S. Census Bureau, podczas spisu powszechnego w 2010 roku[1][a] 81 002 obywateli USA oświadczyło, że ma pochodzenie wyłącznie lub między innymi Iroquois[b], z których ponad połowa (40 570) zadeklarowała, że są Irokezami[c]. Grupy Irokezów mieszkają też w Kanadzie.

Wierzenia edytuj

Ataensic to Bogini Śmierci sprawująca władzę nad Krainą Zmarłych, matka bliźniąt Hahgwehdiyu i Hahgwehdaetgah (Taranhaiwagon i Tawiskaron u Tuscarrora). Ten pierwszy przynosił światu dobro, drugi rozsiewał zło. Natomiast najważniejszym bogiem był u Irokezów Orenda[d]. W mitologii narodów irokeskich na ludzi czyhały złe duchy, wyobrażane jako węże z rogami na głowie. Duszę posiadali nie tylko ludzie, ale również zwierzęta. Wierzono, że duch zwierzęcia mieszka w kościach, dlatego nie wolno było ich wyrzucać. Wieszano je starannie na drzewach, by na nowo obrosły mięsem i znów stały się zwierzyną łowną. Dusza zwierzęcia: atisken - „to, co mieści się w kościach”. Ich wierzenia nie są jednak ścisłe, podanie plemion podają różne wersje np. powstania świata, ideei, a także ich hierarchii bogów.

Ta sekcja jest niekompletna. Jeśli możesz, rozbuduj ją.

Sławne postaci edytuj

Uwagi edytuj

  1. Spis powszechny rozróżnił 4 grupy etniczne pośród rdzennych Indian Ameryki Północnej i mieszkańców Alaski i/lub w połączeniu z innymi narodowościami (ang. American Indian and Alaska Native tribal grouping alone or in any combination):
    • rdzennych Indian Ameryki Północnej i mieszkańców Alaski z jednego plemienia (ang. American Indian and Alaska Native alone and one tribal grouping reported),
    • jw., ale z dwóch lub więcej plemion (ang. American Indian and Alaska Native alone and two or more tribal groupings reported),
    • rdzennych Indian Ameryki Północnej i mieszkańców Alaski z jednego plemienia w połączeniu z innymi narodowściami (ang. American Indian and Alaska Native in combination with one or more other races and one tribal grouping reported),
    • jw., ale z dwóch lub więcej plemion (ang. American Indian and Alaska Native in combination with one or more other races and two or more tribal groupings reported).
  2. Rdzennymi Indianami Ameryki Północnej pochodzącymi z plemienia Irokezów lub mających przodków z tego plemienia, ale również innych narodowości.
  3. Rdzennymi Indianami Ameryki Północnej pochodzącymi z plemienia Irokezów.
  4. Orenda określana jest również jako duchowa, nadprzyrodzona moc znajdująca się w ludziach, zwierzętach i elementach przyrody nieożywionej[2].

Przypisy edytuj

  1. a b Census Bureau 2010: American Indian and Alaska Native Population by Tribal Grouping.
  2. Boyden Joseph: The Orenda. Penguin, 2014. ISBN 978-0-14-317416-5. (ang.).

Bibliografia edytuj

  • Barry M. Pritzker: A Native American Encyclopedia: History, Culture, and Peoples. Oxford: Oxford University Press, 2000. ISBN 978-0-19-513877-1. (ang.).
  • Melissa J. Martinelli: The Sacred Role of Animal Beings in Iroquois Lore (Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master of Arts). New York: State University of New York, May 2012, s. 66 ss.
  • John Napoleon Brinton Hewitt Hewitt. Orenda and a Definition of Religion. „American Anthropologist”. 4 (1), s. 33–46, 1902. (ang.). 

Linki zewnętrzne edytuj