Dźantar Mantar (Jaipur)
Dźantar Mantar[2] (hindi: जंतर मंतर, ang. Jantar Mantar) – obserwatorium astronomiczne w Jaipurze w Radżastanie (Indie), wzniesione na początku XVIII wieku z inicjatywy maharadży Sawai Jai Singha II (1688–1743), znanego z zamiłowania do astronomii. Na terenie obserwatorium znajduje się największy na świecie zegar słoneczny i astrolabium. Najlepiej zachowany kompleks wśród dawnych obserwatoriów indyjskich, w 2010 roku wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO.
| Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO | |
| |
| Państwo | |
|---|---|
| Typ |
kulturowy |
| Spełniane kryterium |
III, IV |
| Numer ref. | |
| Region[b] |
Azja i Pacyfik |
| Historia wpisania na listę | |
| Wpisanie na listę |
2010 |
Położenie na mapie Radżastanu  | |
Położenie na mapie Indii  | |
 26°55′29″N 75°49′28″E/26,924722 75,824444
| |
![Obserwatorium astronomiczne Jantar Mantar[1]](http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0c/Red_pog.svg/6px-Red_pog.svg.png){kind=small}
Historia edytuj
Budowa obserwatorium była ściśle związana z założeniem nowej stolicy państwa przez maharadżę Sawai Jai Singha II, który w 1727 roku zlecił bengalskiemu architektowi Vidaydharowi Bhattacharyi zbudowanie miasta od podstaw – Jaipuru[3]. Obserwatorium zlokalizowano w bezpośrednim sąsiedztwie pałacu maharadży, który znany był z zamiłowania do matematyki, architektury i astronomii[4]. Ośrodek powstał na idealnie płaskim placu, prace prowadzone przy udziale 23 astronomów zakończono w 1738[a][4][5]. Obserwatorium w Jaipurze jest największym i najlepiej zachowanym z pięciu obserwatoriów zbudowanych przez Singha – pozostałe to[6]:
- Dźantar Mantar w Delhi
- obserwatorium w Varanasi (częściowo w ruinie)
- obserwatorium w Ujjain (częściowo w ruinie)
- obserwatorium w Mathurze (niezachowane do naszych czasów)
W obserwatorium w Jaipurze pracowało ok. 20 astronomów, prowadząc badania z zakresu astronomii sferycznej – prowadząc obserwacje nieba, uaktualniając tablice astronomiczne i przewidując zaćmienia[4]. Prace w Jaipurze pozwoliły na ustalanie lokalnego czasu i kalendarza[4]. Obserwatorium świadczyło również przepowiednie astrologiczne oraz prognozy meteorologiczne, przepowiadając m.in. monsuny[4].
Obserwatorium zaprzestało działalności ok. 1800 roku[4]. Część instrumentów w części zachodniej została zburzona pod budowę świątyni, a w innej części rozpoczęto produkcję armat[4].
Pierwszą restaurację obiektu przeprowadzono w 1876 roku za panowania maharadży Ram Singha II, jednak wszelkich prac zaprzestano po śmierci władcy w 1880 roku[4]. Na początku XX wieku obserwatorium zostało gruntownie odnowione, przeprowadzono całkowitą restaurację wszystkich instrumentów a zniszczone – odbudowano[4]. Po odzyskaniu przez Indie niepodległości w 1947 roku, obserwatorium stało się własnością Radżastanu, w 1948 roku zostało wpisane na listę zabytków[7] i objęte ochroną[4].
W 2010 roku obiekt został wpisany na listę światowego dziedzictwa UNESCO[8].
Nazwa edytuj
Trzy obserwatoria Singha w Delhi, Jaipurze i Ujjain znane są pod nazwą Dźantar Mantar[9]. Obserwatorium w Delhi funkcjonuje pod tą nazwą od ponad 200 lat[9]. W dokumentach archiwalnych Jaipuru tamtejsze obserwatorium występuje pod nazwą Dźantra, która w języku potocznym została zniekształcona do Dźantar[9]. W mowie potocznej często do nazwy jednoczłonowej dodawano drugi, najczęściej nic nieznaczący wyraz do rymu dla nadania emfazy, w tym przypadku Mantar – stąd nazwa Dźantar Mantar[9].
Instrumenty edytuj
Obserwatorium składa się z 18 obiektów służących m.in. do ustalania azymutu i pozycji gwiazd, określania dat zaćmień Słońca i wysokości nad poziomem morza[10]. Do głównych instrumentów w obserwatorium należą m.in.[10][4]:
- Samrat jantra – największy zegar słoneczny na świecie, z gnomonem o wysokości 22,6 m i dwoma kwadrantami ze skala czasu o promieniu 15,15 m, mierzący czas lokalny z dokładnością do 2 sekund[4]
- Sasthamsa jantra – instrument do pomiaru kątów 0-60° i ustalania zenitu słońca i innych gwiazd[4]
- Dźajaprakasz jantra – instrument złożony z dwóch półkul o średnicy 5,4 m odbijających odwrócony obraz nieba, umożliwiający obserwatorom swobodne poruszanie się po ich wnętrzach, by sporządzać odczyty[4]
- Ram jantra – instrument złożony z dwóch cylindrycznych struktur z gnomonem pośrodku do ustalania azymutu ciał niebieskich; w obserwatorium znajdują się dwa instrumenty tego typu[4]
- Dhruva Darsaka jantra – niewielka trapezoidalna struktura wskazująca Gwiazdę Polarną[4]
- Nadiwalaja jantra – instrument złożony z dwóch równoległych dysków o średnicy 3.7 m do określania równonocy[4]
- Krantiwritta jantra – nieukończony instrument złożony z okrągłej płyty o średnicy 3,4 m zorientowanej równolegle do równika do pomiaru długości i szerokości ekliptycznej ciał niebieskich[4]
- Krantiwritta II – mniejsza wersja Krantiwritty jantry zorientowana po katem 23,27° w stosunku do równika[4]
- Dakszinottara Bhitti jantra – obejmuje dwa instrumenty do wyznaczania położenia ciał niebieskich w układzie współrzędnych horyzontalnych[4]
- Jantra Radż – struktura oparta na trzech filarach podtrzymująca dwie belki, z których zwisają brązowe astrolabium o średnicy 2,43 m – największe na świecie i okrągła płyta o średnicy 2.1 m, służąca do obserwacji planet, wyznaczania ich rotacji, a także do określania dat zaćmień Słońca[4]
- Czakra jantra – instrument złożony z dwóch mosiężnych kół umieszczonych w pionie i poruszających się w poziomie w celu ustalenia momentu górowania ciał niebieskich na południku niebieskim[4]
- Digamsa jantra – instrument złożony z pionowego filaru o wysokości 1 m otoczony współosiowymi ścianami do pomiaru odległości kątowych[4]
- Unnathamsa jantra – instrument złożony z brązowego koła o średnicy 5,35 m, podtrzymywany przez słupy i łuki, używany do pomiaru wysokości ciał niebieskich[4]
- Rasiwalaja – zespół 12 gnomonów do wyznaczania koordynat w układzie ekliptycznym ciał niebieskich z 12 gwiazdozbiorów zodiaku[4]
- Kapala jantra – instrument złożony z dwóch wklęsłych półkul położonych na osi wschód-zachód, służący do ustalania koordynat ciał niebieskich zarówno w układzie współrzędnych astronomicznych, jak i w układzie współrzędnych równikowych[4]
- Laghu Samrat jantra – mniejsza wersja Samrat jantry[4]
Uwagi edytuj
- ↑ Inne źródła podają rok 1734, patrz Langmead (2001).
Przypisy edytuj
- ↑ Indie. Polski Komitet ds Unesco. [dostęp 2019-12-18].
- ↑ Egzonim wprowadzony przez KSNG na 96. posiedzeniu.
- ↑ Donald Langmead, Christine Garnaut: Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats. 2001, ABC-CLIO, s. 171. ISBN 978-1-57607-112-0. [dostęp 2015-01-29].
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z aa UNESCO: The Jantar Mantar, Jaipur. [dostęp 2015-01-29]. (ang.).
- ↑ Virendra Nath Sharma: Sawai Jai Singh and His Astronomy. Motilal Banarsidass Publ., 1995, s. 122. ISBN 978-81-208-1256-7. [dostęp 2015-01-29].
- ↑ Donald Langmead, Christine Garnaut: Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats. 2001, ABC-CLIO, s. 170. ISBN 978-1-57607-112-0. [dostęp 2015-01-29].
- ↑ Donald Langmead, Christine Garnaut: Encyclopedia of Architectural and Engineering Feats. 2001, ABC-CLIO, s. 172. ISBN 978-1-57607-112-0. [dostęp 2015-01-29].
- ↑ UNESCO: The Jantar Mantar, Jaipur. [dostęp 2015-01-29]. (ang.).
- ↑ a b c d Virendra Nath Sharma: Sawai Jai Singh and His Astronomy. Motilal Banarsidass Publ., 1995, s. 98. ISBN 978-81-208-1256-7. [dostęp 2015-01-29].
- ↑ a b UNESCO: Portal to the Heritage of Astronomy: Short Description (ICOMOS-IAU Case Study format): The Jantar Mantar at Jaipur, India. [dostęp 2015-01-29]. (ang.).
Bibliografia edytuj
- Najsłynniejsze miejsca i budowle świata, Wydawnictwo Wiedza i Życie, Warszawa 2006, s. 330–331, ISBN 83-7184-480-8.