Kruszownica zwyczajna

Kruszownica zwyczajna
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	grzyby
Typ	workowce
Klasa	miseczniaki
Rząd	kruszownicowce
Rodzina	kruszownicowate
Rodzaj	kruszownica
Gatunek	kruszownica zwyczajna
	Nazwa systematyczna
	Umbilicaria cylindrica (L.) Delise; Bot. Gall., Edn 2 (Paris) 2: 595 (1830)
	Multimedia w Wikimedia Commons

Kruszownica zwyczajna (Umbilicaria cylindrica (L.) Delise – gatunek grzybów z rodziny kruszownicowatych (Umbilicariaceae)^[1]. Ze względu na współżycie z glonami zaliczany jest do porostów^[2].

Systematyka i nazewnictwo

Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Umbilicaria, Umbilicariaceae, Umbilicariales, Incertae sedis, Lecanoromycetes, Pezizomycotina, Ascomycota, Fungi^[1].

Po raz pierwszy gatunek ten zdiagnozowany został w 1753 przez K. Linneusza jako Lichen cylindricus. Do rodzaju Umbilicaria przeniósł go w 1805 Delise i nazwa nadana przez tegoż autora jest według Index Fungorum prawidłowa. Nazwa polska według Krytycznej listy porostów i grzybów naporostowych Polski^[2].

W obrębie gatunku wyróżnia się dwie odmiany^[1]:

Umbilicaria cylindrica var. cylindrica (L.) Delise 1830
Umbilicaria cylindrica var. tornata (Ach.) Nyl. 1861

Charakterystyka

Plecha listkowata z glonami protokokkoidalnymi, zazwyczaj złożona z wielu listków, czasami tylko jednolistkowa. Do podłoża przyrośnięta jest uczepem. Poszczególne listki mają średnicę 2–4(7 cm), są dość grube i podczas suchej pogody są bardzo kruche, kruszą się w palcach. Górna powierzchnia jest gładka lub pomarszczona, a w środkowej części pofałdowana lub żeberkowato-siatkowata. Jest biaława lub szara, czasami ma brunatny odcień. Charakterystyczną cechą jest występowanie na brzegach czarnych, rozgałęzionych wyrostków. Dolna powierzchnia ma barwę od różowo-cielistej do żółtobrunatnej. Jest na niej wiele czarnej barwy chwytników, które mogą być pojedyncze lub rozgałęzione^[3]. Reakcje barwne: rdzeń K+ czerwony, C-, P+ pomarańczowy lub P-^[4].

Licznie występują apotecja lecideowe. Mają średnicę 0,5–1,5 mm, są okrągławe, początkowo posiadają krótkie trzoneczki, później są siedzące. Ich czarne, płaskie lub wypukłe tarczki są głęboko, koncentrycznie rowkowane^[3]. W jednym worku powstaje po 8 grubościennych, elipsoidalnych i prostych askospor o rozmiarach 7–15 × 4-7 μm^[3].

Metabolity wtórne: kwas norstiktowy^[4].

Występowanie i siedlisko

Gatunek rozprzestrzeniony na całej półkuli północnej; występuje tutaj na wszystkich kontynentach, w Arktyce i na wielu wyspach. Z wyjątkiem Antarktydy występuje również na wszystkich kontynentach półkuli południowej, ale znacznie rzadziej^[5]. Jest gatunkiem głównie arktyczno-alpejskim^[4]. W Polsce odmiana cylindrica występuje w Karpatach, Sudetach oraz na Pobrzeżu Południowobałtyckim, var. tornata tylko w Centralnych Karpatach Zachodnich^[2]. W polskich górach jest pospolity w piętrze kosodrzewiny, halnym i turniowym, niżej jest znacznie rzadszy. Rośnie na słonecznych miejscach na skałach krzemianowych^[3]. W Polsce był gatunkiem ściśle chronionym^[6], od 9 października 2014 r. został wykreślony z listy gatunków porostów chronionych^[7].

Gatunki podobne

Charakterystyczne rzęski na brzegach plechy pozwalają odróżnić ten gatunek od innych kruszownic^[4]. Wyrostki posiada też kruszownica szorstka (Umbilicaria hirsuta), ale występuje zazwyczaj w postaci pojedynczych łusek i różni się ona górną powierzchnią^[3]. Bardzo podobna jest kruszownica pomarszczona (Umbilicaria proboscidea). Również ma czarne wyrostki, ale rzadsze i odróżnia się górną powierzchnią (jest pomarszczona).

Przypisy

↑ ^a ^b ^c Index Fungorum. [dostęp 2013-11-12]. (ang.).
↑ ^a ^b ^c Wiesław Fałtynowicz: The Lichenes, Lichenicolous and allied Fungi of Poland.Krytyczna lista porostów i grzybów naporostowych Polski. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2003. ISBN 83-89648-06-7.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Hanna Wójciak: Porosty, mszaki, paprotniki. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-552-4.
↑ ^a ^b ^c ^d Consortium of North American Lichen Herbaria. [dostęp 2014-06-02].
↑ Discover Life Maps. [dostęp 2014-04-18].
↑ Załączniki nr 1 i 2 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1765)
↑ Dz.U. z 2014 r. poz. 1408 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów

[if-1] Index Fungorum. [dostęp 2013-11-12]. (ang.).

[faltynowicz-2] Wiesław Fałtynowicz: The Lichenes, Lichenicolous and allied Fungi of Poland.Krytyczna lista porostów i grzybów naporostowych Polski. Kraków: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, 2003. ISBN 83-89648-06-7.

[wojciak-3] Hanna Wójciak: Porosty, mszaki, paprotniki. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2010. ISBN 978-83-7073-552-4.

[herbaria-4] Consortium of North American Lichen Herbaria. [dostęp 2014-06-02].

[5] Discover Life Maps. [dostęp 2014-04-18].

[6] Załączniki nr 1 i 2 do rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących grzybów objętych ochroną (Dz.U. z 2004 r. nr 168, poz. 1765)

[rozp2014-7] Dz.U. z 2014 r. poz. 1408 – Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej grzybów

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]