Mazurzy wieleńscygrupa etnograficzna ludności polskiej zamieszkująca Puszczę Notecką, osiadła na lewym brzegu Noteci w okolicach Wielenia i Krzyża, a także na prawym brzegu Warty we wsi Chojno w pobliżu Sierakowa[1].

Zasięg

edytuj

Ludność określająca się mianem Mazurów Wieleńskich zamieszkuje wsie w północnej części Puszczy Noteckiej (wsie Biała, Chełst, Drawsko, Kamiennik, Marylin – dawniej Smrodyniak, Mężyk, Miały, Kwiejce Nowe, Pęckowo, Piłka, Rosko i Wrzeszczyna) oraz jedną miejscowość na południu Puszczy – wieś Chojno[1]. Niektórzy autorzy rozszerzają ten obszar o całe terytorium dóbr wieleńskich Sapiehów – czyli także wsie: Ciszkowo, Gulcz, Hamrzysko, Krucz, Kruteczek, Klępicz, Zawadę i Bielawy[1].

Legenda o pochodzeniu Mazurów Wieleńskich

edytuj

Zgodnie z lokalną tradycją, identyfikujący się jako Mazurzy Wieleńscy pochodzą od osadników z Mazowsza, sprowadzonych przez księcia Sapiehę, na opustoszałe tereny Puszczy Noteckiej[2][1] (m.in. z powodu cholery[1]). Pozostałością mazowieckiego pochodzenia ma być mazurzenie lokalnej ludności, które odróżnia ją od ludności wielkopolskiej[1]. Mit o odrębności Mazurów Wieleńskich wzmacniały również żarty i dowcipy sąsiednich miejscowości piętnujące mieszkańców Chojna[2] jako robiących wszystko „na popsyckę” (tj. odwrotnie niż należy)[1].

Mit ten był powielany w szeregu relacji i opracowań etnograficznych (począwszy od Oskara Kolberga)[1].

Ustalenia etnograficzne i historyczne

edytuj

Kazimierz Nitsch badając gwarę Mazurów Wieleńskich uznał, że w większym stopniu ma ona cechy wielkopolskie niż mazowieckie, a jej odrębność tłumaczył samorodną zmianą dialektyczną[2].

Adam Tomaszewski przebadał zagadnienie Mazurów Wieleńskich pod kątem własności językowych, źródeł historycznych dokumentujących kolonizację w okolicach Wielenia oraz przeanalizował XVIII- i XX-wieczne nazwiska z tego obszaru[2]. Uznał, że przy tak wyraźnych cechach wielkopolskich, mało prawdopodobne jest by mowa Mazurów Wieleńskich mogła w ciągu co najwyżej 200 lat zatracić wszystkie cechy dialektu mazowieckiego poza mazurzeniem[2]. Występowanie archaizmów językowych objaśniał względną izolacją Wielenia przez lasy oraz usytuowaniem na pograniczu polsko-niemieckim[2]. Wskazał również na trudności ze znalezieniem historycznych świadectw poświadczających sprowadzenie osadników z Mazowsza oraz na ciągłość występowania nazwisk miejscowości Mazurów Wieleńskich z czasów rzekomych kolonizacji i XX w.[2]

Wojciech Łysiak wskazywał, że różne warianty legendy (dotyczące przyczyn opustoszenia okolic Wielenia i czasu zasiedlenia jej osadnikami z Mazowsza, włącznie z najstarszymi zapisanymi przez Kolberga) są niespójne z poświadczoną historią regionu (np. Chojno nigdy nie było częścią dominium sapieżyńskiego)[1]. Zestawienie genealogiczne rodzin chłopskich ks. Antoniego Rontza sięgające XVII w. również nie odnotowuje nagłego przybycia kolonistów[1], a nazwiska podawane przez miejscowych jako „założycielskie” odnotowywane są w parafii wieleńskiej na przełomie XVI i XVII w[1]. Zestawienie nie poświadcza również znaczącego ubytku ludności[3].

Wyjaśnienie legendy

edytuj

Wśród wyjaśnień poczucia odrębności Mazurów Wieleńskich można wskazać hipotezę o jego reliktowości z czasów plemiennych[2]. Określenie mazurzy byłoby zatem późniejszą nazwą mogącą wynikać z obecności mazurzenia w gwarze lub powstać niezależnie np. od słów mazać lub maź – określeń związanych z pracą maziarzy, tj. smolarzy[2].

Sama obecność mazurzenia może być lokalną samorodną innowacją lub reliktem związanym z mazurzeniem połabskim i dolnołużyckim[2].

Na kształt i trwanie mitu mogła wpłynąć również działalność etnografów i dziennikarzy, którzy utwierdzali samych mieszkańców w przekonaniu o ich mazowieckim pochodzeniu[1].

Przypisy

edytuj
  1. a b c d e f g h i j k l Wojciech Łysiak. Mazurzy Wieleńscy – falsyfikacja podstaw mitu. „Etnografia Polska”. 35, z.2, s. 201–216, 1991. ISSN 0071-1861. (pol.). 
  2. a b c d e f g h i j Adam Tomaszewski. Mowa t. zw. Mazurów Wieleńskich. „Slavia Occidentalis”. 14, s. 45–176, 1936. Poznań: Instytut Zachodnio-Słowiański. 
  3. Katarzyna Krűger, Społeczeństwo tzw. „Mazurów Wieleńskich” na podstawie „Genealogii Wszystkich Familii Parochii Wieleńskiej zebranej przez X Antoniego Rontza Kanonika Warszawskiego Proboszcza Wieleńskiego Roku Pańskiego 1786”, Praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr hab. Wojciecha Łysiaka, Poznań: Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu Adama Mickiewicz, 2001.