Międzymorze (organizacja)

Międzymorze – konspiracyjna organizacja młodzieżowa w Tarnowskiem, której początki datuje się na połowę 1947 roku, założona przez Edwarda Barana.

Międzymorze

Państwo	Polska
Historia
Data sformowania	1947
Data rozformowania	1948
Pierwszy dowódca	Edward Baran
Dane podstawowe
Liczebność	13

Historia

E. Baran jako były członek AK nawiązał kontakt z delegatem WiN-u o pseudonimie Lis, który przedstawił mu konieczność podjęcia walki przez młodzież z panującym systemem i zaproponował założenie tajnej organizacji o nazwie „Międzymorze”, jako obszaru między Bałtykiem a Morzem Czarnym, a więc: Polskę, Białoruś, Estonię, Litwę, Łotwę i Ukrainę, czyli teren obejmujący dawne ziemie Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Edward Baran zdołał zwerbować 13 członków, w tym dwie dziewczyny. Do działań młodzieży należało:

• gromadzenie broni oraz nabywanie umiejętności posługiwania się nią,
• szkolenie topograficzne i sanitarne,
• prowadzenie akcji informacyjnej w społeczeństwie za pomocą ulotek ukazujących realia dokonywanych represji,
• ujawnianie osób współpracujących z UB i MO przez podawanie ich nazwisk do publicznej wiadomości w tych właśnie ulotkach.

Działalność

Pierwsze spotkanie organizacji „Międzymorze” odbyło się w nocy z 9 na 10 marca 1948 roku i rozpoczęte zostało modlitwą. Kiedy członkowie wzajemnie się przedstawili, E. Baran objaśnił wszystkim cel spotkania oraz przedstawił sprawy organizacyjne. Spisał wszystkie dane osobowe oraz nadał pseudonimy każdemu członkowi. W ramach działalności powołano pięć sekcji:

• Grupa wywiadowcza (Jan Turaj, Zdzisław Różycki, Stanisław Kruczek, Roman Mróz) – zdobywanie broni, głównie przez rozbrajanie milicjantów, dlatego konieczne było rozeznanie wyposażenia poszczególnych posterunków MO,
• Grupa łączności (Czesław Knapik, Zdzisław Różycki, Jan Turaj, Roman Mróz) – utrzymywanie kontaktu między dowódcą a członkami,
• Grupa wypadowa (Edward Baran, Stanisław Leśniak, Franciszek Solarz, Jan Turaj, Franciszek Jędrzejczyk, Stefan Kargól, Stanisław Kruczek),
• Grupa gospodarcza (Jan Iwaniec, Stanisław Kruczek) – prowadzenie ewidencji członków i rzeczy stanowiących własność organizacji,
• Grupa sanitarna (Helena Dziadzio, Ewa Rygiel) – udzielanie pomocy w razie potrzeby, komplementowanie apteczek.

Ważną formą aktywności była propaganda. Członkowie informowali społeczeństwo o antypolskiej działalności komunistycznego rządu kolportując ulotki, które sami przepisywali na maszynach, a następnie rozwieszali.

W nocy z 24 na 25 marca 1948 roku część grupy wypadowej wdarła się na teren gospodarstw Wojciecha Filara oraz Franciszka Salomona w Karwodrzy, u których miała znajdować się broń. Okazało się jednak, że w żadnym z tych miejsc broni nie było. W związku z tym członkowie rozeszli się do domów, natomiast wystraszeni gospodarze zgłosili sprawę na posterunek MO.

Likwidacja

7 kwietnia 1948 roku wszyscy członkowie „Międzymorza” zostali aresztowani w swoich mieszkaniach lub w drodze do szkoły. Do drzwi mieszkania Ewy Rygiel nieoczekiwanie zapukał Roman Mróz, prosząc ją o bryka do historii. Za nim weszli funkcjonariusze UB. Po weryfikacji tożsamości, aresztowali ją i wyprowadzili z domu. Wydarzenie to miało miejsce tuż przed małą maturą.

WUPB w Krakowie wysłał „Meldunek Specjalny” 17 kwietnia 1948 roku do Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie z informacją, iż w Tarnowie zlikwidowano nielegalną organizację:

W wyniku realizacji aresztowano 13 osób, 2-ch zostało zwolnionych – 1 zwerbowany, 2-gi liczący 14 lat posiadał słaby kontakt z organizacją. Znaleziono 4 KBK, jeden pistolet oraz amunicję.

W piśmie podano dane osobowe jedenastu aresztowanych oraz przekazana była informacja, iż nie udało się ująć jednego z członków organizacji – Franciszka Solarza. Natomiast „Skowronka” PUBP postanowiono „wyłączyć ze sprawy”. Jak pisze Czesław Knapik, w więzieniu dowiedział się, że otrzymał on za wydanie każdego z nich po 3000 zł.

Śledztwo

Szefem PUBP w tym czasie był Stanisław Strzałka, któremu zależało tylko na tym, aby członkowie organizacji przyznali się do przynależności w jej strukturach, ponieważ wszelkie informacje o niej posiadał wcześniej od „Skowronka”.

Edward Baran opisuje sposoby, jakimi posługiwali się funkcjonariusze UB, w celu uzyskania informacji, jak na przykład bicie kablami po całym ciele. Jedną z metod było też wywożenie nocą do lasu pod Górę Świętego Marcina, gdzie rozbierano go do naga i stawiano pod krzyżem pomordowanych Polaków. Oprawcy przystawiali mu do głowy pistolet i grozili, próbując w ten sposób wymusić zeznania.

Ewa Rygiel wspomina, jak podczas jednego z przesłuchań po uderzeniu gumową pałką w skroń wypadły jej zęby. Po utracie przytomności polewano ją zimną wodą i znowu wymuszano składanie zeznań. Nieraz po takich przesłuchaniach niemożliwe było zdjęcie koszuli, która przylegała do jej ran.

(...) bito mnie do nieprzytomności, najczęściej przywiązując do stołu i bijąc w pięty. Łamano mi też palce w drzwiach, drwiąc przy tym, że uczą mnie śpiewać. Tortury odbywały się przeważnie nocą.

Franciszek Jędrzejczyk

Wzięto mnie na przesłuchanie. Idąc na górę zobaczyłam przerażający widok. Pies wilczur ciągnął po schodach starca; mężczyzna był zmasakrowany, a oprawcy śmiali się i mówili: powiedz gdzie twój syn, to cię puścimy. Śledczy otworzył drzwi i kazał mi wejść do pokoju. (...) Było to pomieszczenie gdzie torturowano ludzi. (...) Na jednej ze ścian zobaczyłam trzech młodych ludzi; wisieli na ścianie jak Pan Jezus z łotrami. Na środku jeden mężczyzna, a po bokach dwóch innych, z tym że nogi mieli rozciągnięte na górze, a głowy mieli na dole. Słychać było ich nieludzkie wycie.

Helena Dziadzio

Wyrok

Wojskowego Sądu Rejonowego w Krakowie na sesji wyjazdowej w Tarnowie dnia 15 V 1948 roku:

1. Edward Baran – 15 lat więzienia
2. Stanisław Leśniak – 12 lat więzienia
3. Stanisław Kruczek – 10 lat więzienia
4. Jan Turaj – 10 lat więzienia
5. Franciszek Jędrzejczyk – 8 lat więzienia
6. Zdzisław Różycki – 7 lat więzienia
7. Czesław Knapik – 6 lat więzienia
8. Stefan Kargól – 6 lat więzienia
9. Helena Dziadzio – 5 lat więzienia
10. Ewa Rygiel – 5 lat więzienia

Wyrok Wojskowego Sądu Rejonowego w Krakowie z dnia 18 X 1948 roku:

Jan Iwaniec – 2 lata więzienia

Podczas odrębnie odbytej rozprawy, sąd wyjaśnia, iż oskarżony:

Nie złożył żadnych wyjaśnień odnośnie zarzucanych mu czynów i winy, podając, że jest chory umysłowo i nic nie pamięta. (...) Sąd zastosował w stosunku do oskarżonego nadzwyczajne złagodzenie kary.

Wyrok Wojskowego Sądu Rejonowego w Krakowie na sesji wyjazdowej w Tarnowie dnia 18 IX 1953 roku:

Franciszek Solarz – 4-krotna kara śmierci, 2-krotne dożywocie, 274 lata więzienia.

Kara

Franciszek Solarz został aresztowany w 1952 r. w Rożnowicach. W 1954 roku wykonano wyrok śmierci przy ul. Montelupich w Krakowie. Jego ciało wywieziono na Cmentarz Rakowicki. Rodzina nie została poinformowana o miejscu i czasie pochówku. Oprócz osób współpracujących lub ukrywających Franciszka Solarza, aresztowano również jego krewnych zamieszkujących sąsiednie miejscowości „za pomoc zbrojnemu podziemiu”.

Pozostali członkowie „Międzymorza”, nim zostali zwolnieni, przeszli przez ciężkie więzienia i obozy pracy:

1. Edward Baran – Tarnów, Wronki i Płock; zwolniony z więzienia 19 grudnia 1955 roku
2. Helena Dziadzio – Tarnów, Montelupich, Fordon; zwolniona 5 października 1951 roku
3. Jan Iwaniec – Tarnów, Montelupich; zwolniony 2 czerwca 1949 roku
4. Franciszek Jędrzejczyk – Tarnów, Wronki, kamieniołom w Bielawie, Kopalnia Andaluzja w Brzezinach; zwolniony 18 kwietnia 1954 roku
5. Stefan Kargól – Tarnów, Wronki, Potulice, kamieniołom w Bielawie, Kopalnia Knurów; zwolniony 15 lipca 1953 roku
6. Czesław Knapik – Tarnów, Wronki, Świdnica, Ośrodek Pracy w Rusku; zwolniony 15 maja 1951 roku
7. Stanisław Kruczek – Tarnów, Montelupich; zwolniony 5 kwietnia 1955 roku
8. Stanisław Leśniak – Tarnów, Wronki, Jaworzno; zwolniony 10 marca 1954 roku
9. Zdzisław Różycki – Tarnów, Wronki, Jaworzno; zwolniony 15 maja 1952 roku
10. Ewa Rygiel – Tarnów, Montelupich, Fordon; zwolniona 5 grudnia 1950 roku
11. Jan Turaj – Tarnów, Wronki, Sieradz; zwolniony 20 października 1953 roku

Członkowie

1. Edward Baran ps. „Karpacki” – ur. 12 VI 1928 r. w Karwodrzy, uczeń Liceum Mechanicznego w Dębicy, członek ZHP.
2. Helena Dziadzio ps. „Zakrzewska” – ur. 6 VI 1929 r. w Pleśnej, uczennica Gimnazjum Krawieckiego i kursu maszynopisania w Tarnowie.
3. Jan Iwaniec ps. „Szpak” – ur. 19 VII 1924 r. w Karwodrzy, rolnik, członek „Wici”.
4. Franciszek Jędrzejczyk ps. „Wilczur” – ur. 20 I 1929 r. w Bukowej, uczeń Gimnazjum mechanicznego w Dębicy, członek PCK.
5. Stefan Kargól ps. „Tygrys” – ur. 15 X 1929 r. w Wojkowicach, uczeń Gimnazjum Mechanicznego w Dębicy, członek ZHP i PCK.
6. Czesław Knapik ps. „Struś” – ur. 5 VII 1930 r. w Rychwałdzie uczeń Gimnazjum Handlowego, członek Kółka Różańcowego, Sodalicji Mariańskiej, „Wici” i PCK.
7. Stanisław Kruczek ps. „Szczygieł” – ur. 10 V 1928 r. w Trzemesnej, rolnik, właściciel mieszkania, w którym odbywały się zebrania.
8. Stanisław Leśniak ps. „Sokół” – ur. 6 X 1929 r. w Janowicach, uczeń Gimnazjum Mechanicznego w Tarnowie, zastępca dowódcy.
9. Roman Mróz ps. „Skowronek” – ur. 22 VII 1933 r. w Tarnowie, uczeń Gimnazjum Handlowego
10. Zdzisław Różycki ps. „Wyżeł” – ur. 8 III 1930 r. w Chojniku, uczeń Gimnazjum Mechanicznego w Tarnowie, członek ZHP i PCK.
11. Ewa Rygiel ps. „Dobromyślna” – ur. 28 VII 1929 w Faściszowej, uczennica Gimnazjum Ogólnokształcącego im. Królowej Jadwigi w Tarnowie, członek ZHP.
12. Franciszek Solarz ps. „Puszczyk” – ur. 25 I 1928 r. w Karwodrzy, uczeń Gimnazjum Mechanicznego w Tarnowie.
13. Jan Turaj ps. „Puchacz” – ur. 25 XI 1928 r. w Ryglicach, uczeń Gimnazjum Mechanicznego w Tarnowie, członek ZHP i Sodalicji Mariańskiej.

Bibliografia

• Maria Żychowska: Konspiracyjne organizacje młodzieżowe w Tarnowskiem 1945-1956, Tarnowskie Towarzystwo Kulturalne 2001, s. 94–133
• Maria Żychowska: Represje komunistyczne w Tarnowskiem 1945-1956, tom 1, Miasto i powiat Tarnów, rozdz. 8.3, Kraków 2013