Wikipedia

Zabójstwo przy Rue Morgue

(Przekierowano z Morderstwo na Rue Morgue)

Zabójstwo przy Rue Morgue (ang. The Murders in the Rue Morgue, w polskim przekładzie także: Morderstwo przy Rue Morgue) – nowela amerykańskiego pisarza Edgara Allana Poego, opublikowana w czasopiśmie Graham's Magazine w roku 1841[1]. Autor zaliczał ją do grupy swych „historii analitycznych”[1]. Określana jest jako pierwszy utwór detektywistyczny, choć już przedtem ukazywały się dzieła z podobnymi motywami, np. Panna de Scudery (1819) Ernsta Hoffmanna[2] oraz Zadig (1748) Woltera[3].

Zabójstwo przy Rue Morgue
The Murders in the Rue Morgue
Ilustracja
Ilustracja do noweli z 1909 roku, autor: Byam Shaw
Autor

Edgar Allan Poe

Typ utworu

nowela

Wydanie oryginalne
Miejsce wydania

Stany Zjednoczone

Język

angielski

Data wydania

1841

Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach

Głównym bohaterem noweli jest C. Auguste Dupin, detektyw z Paryża, który rozwiązuje sprawę zagadkowego morderstwa dwóch kobiet. Wielu świadków słyszało głos podejrzanego człowieka, jednak każdy z nich twierdzi, że głos mówił w innym języku. Na miejscu zbrodni Dupin znajduje podejrzany włos, który zdaje się nie należeć do człowieka.

Wykreowana w noweli postać Dupina stała się pierwowzorem wielu fikcyjnych detektywów, takich jak Sherlock Holmes i Herkules Poirot. Dupin pojawił się później w nowelach Tajemnica Marii Roget (ang. The Mystery of Marie Roget) oraz Skradziony list (ang. The Purloined Letter).

Treść edytuj

Głównymi bohaterami noweli są dwaj rodowici Paryżanie, Auguste Dupin i jego przyjaciel, nienazwany w tekście z nazwiska narrator historii. Obydwaj, żyjąc w odosobnieniu i izolacji, nie przyjmują żadnych odwiedzin. Zerwali kontakty z wcześniejszymi wspólnikami i wychodzą tylko w nocy. Podczas jednego z wieczornych spacerów Dupin demonstruje swe umiejętności analitycznie, odczytując myśli narratora jedynie na podstawie obserwacji jego zachowań.

Pewnego dnia w paryskich gazetach ukazuje się doniesienie o zagadkowym, podwójnym morderstwie Madame L'Espanaye i jej córki na fikcyjnej paryskiej ulicy Rue Morgue. Zwłoki Madame L'Espanaye znaleziono na podwórzu za domem; kobieta miała połamane kości, a jej gardło było tak brutalnie przecięte, że jej głowa ledwo się trzymała reszty ciała. Córka została uduszona i siłą wepchnięta w komin. Morderstwo zostało popełnione w pokoju na czwartym piętrze, zamkniętym od środka na klucz. Według zeznań świadków, podczas morderstwa z mieszkania słychać było dwa głosy: jeden męski, mówiący po francusku, drugi mówiący w obcym języku. Świadkowie nie są zgodni co do języka, którym mówił drugi głos. Każdy z nich twierdzi, że głos mówił w języku, którego świadek nie znał.

Kiedy mężczyzna o nazwisku Adolphe Le Bon zostaje aresztowany, mimo że nie ma dowodu jego winy, Dupin jest tak zaintrygowany, że oferuje swoje usługi prefektowi policji „G-”.

Ponieważ świadkowie nie są zgodni, jakim dokładnie językiem mówił morderca, Dupin przypuszcza, że nie słyszeli oni w ogóle ludzkiego głosu. Na miejscu zbrodni znajduje niezwykły włos i stwierdza, iż nie należy on do człowieka. Wskazuje także na inne znaczące okoliczności: na miejscu zbrodni znaleziono nietknięte przez mordercę kosztowności, co wskazuje, że nie było motywu rabunkowego; wepchnięcie zwłok córki do komina wymagało nadludzkiej siły; jedynym możliwym sposobem wejścia do pokoju było wykonanie niezwykle zręcznego skoku do okna z pobliskiego piorunochronu; ślady na szyi uduszonej kobiety nie pochodzą od ludzkiej ręki. Dupin dochodzi do wniosku, że kobiety zabił nie człowiek, lecz orangutan.

Aby zwabić właściciela zwierzęcia, Dupin zamieszcza w gazecie ogłoszenie, w którym zawiadamia o znalezieniu orangutana. Na ogłoszenie odpowiada marynarz, który przychodzi do niego do domu i oferuje nagrodę za zwrot zwierzęcia. Dupin pyta go o wszystkie informacje, jakie zna na temat zabójstwa przy Rue Morgue. Marynarz przyznaje, że posiadał dzikiego orangutana. Pewnego dnia zwierzę skradło mu ostrą brzytwę do golenia i uciekło na ulicę. Marynarz gonił orangutana aż do Rue Morgue, gdzie zwierzę wdrapało się na ścianę i weszło do apartamentu przez okno. Orangutan schwytał Madame L'Espanaye i próbował ją golić brzytwą, przyzwyczajony do codziennej rutyny marynarza. Krzyki kobiety rozwścieczyły orangutana, który poderżnął kobiecie gardło, a jej omdlałą córkę udusił. Tymczasem marynarz wdrapał się do okna i z przerażeniem patrzył na krwawą scenę. Widząc swego pana, orangutan próbował schować zwłoki i wepchnął córkę do komina, po czym zbiegł.

Ostatecznie marynarz odnajduje orangutana i sprzedaje go. Adolphe le Bon zostaje wypuszczony po tym, jak Dupin opowiada całą historię prefektowi policji „G-”. Niezadowolony z rozwiązania sprawy przez Dupina G- mówi kąśliwie, że ludzie powinni zajmować się własnymi sprawami. Dupin mówi narratorowi, że G- jest „za sprytny na to, aby być głębokim”, ale zarazem chwali umiejętność prefekta de nier ce qui est, et d‘expliquer ce qui n‘est pas (cytat z Nowej Heloizy: „zaprzeczać temu, co jest, a wyjaśniać to, czego nie ma”).

Tematy i analiza edytuj

 
Ilustracja Zabójstwa przy Rue Morgue autorstwa Aubreya Beardsleya

W liście do przyjaciela, dra Josepha Snodgrassa, Poe pisał, że przewodnim tematem noweli było ćwiczenie pomysłowości w próbach wykrycia mordercy[4]. Dupin nie jest zawodowym detektywem; na rozwiązanie sprawy morderstw przy Rue Morgue decyduje się dla osobistej rozrywki. Pragnie również poznać prawdę i udowodnić niewinność fałszywie oskarżonego mężczyzny. Jego zainteresowanie sprawą nie ma wymiaru finansowego i odrzuca on nawet nagrodę pieniężną od właściciela orangutana[5]. Tożsamość prawdziwego mordercy w zasadzie usuwa samo przestępstwo, gdyż ani orangutan, ani jego właściciel nie mogą być moralnie odpowiedzialni[6]. Późniejsze opowiadania detektywistyczne zapewne próbowałyby zwieść czytelnika za pomocą fałszywych tropów, kierujących podejrzenia na aresztowanego Adolphe'a Le Bon; Poe jednak nie zdecydował się na to[7].

Metoda Dupina podkreśla ważność słowa czytanego i pisanego. Doniesienia prasowe podsycają jego ciekawość, a informacje o orangutanach zaczerpuje z pisemnych relacji "Cuviera" (zapewne przyrodnika Georgesa Cuviera). Ta metoda angażuje także czytelnika, który podąża za tokiem rozumowania detektywa, samemu czytając poszlaki[8]. Poe podkreśla również moc słowa mówionego. Kiedy Dupin pyta marynarza o informacje na temat mordercy, temu (...) krew uderzyła do głowy, jak w przystępie duszności. Zerwał się z miejsca i zacisnął kij w pięści, lecz po chwili powalił się znów ciężko na krzesło, drżąc na całym ciele. Z rysów jego wyzierało śmiertelne przerażenie[9].

Poe napisał Zabójstwo przy Rue Morgue w czasie, kiedy przestępstwa zajmowały opinię publiczną ze względu na szybki rozwój miast. Londyn niedługo przedtem ustanowił pierwsze profesjonalne siły policyjne, amerykańskie miasta zaczynały koncentrować się na naukowej pracy policji, a gazety donosiły o krwawych morderstwach i kryminalnych procesach[1]. Zabójstwo przy Rue Morgue nawiązuje do motywów miejskich, z których Poe korzystał kilkakrotnie w swej twórczości, w szczególności w Człowieku tłumu, napisanym pod wpływem czasu spędzonego przez Poego w Filadelfii[10].

W opowieści znaleźć można metaforę walki między umysłem a muskulaturą. Siła fizyczna, uosabiana zarówno przez orangutana, jak i jego właściciela, reprezentuje tu tylko przemoc: orangutan sam jest mordercą, podczas gdy jego właściciel przyznaje, że karał zwierzę biczem. Siła umysłu analityka przewyższa jednak ich przemoc[11]. Nowela zawiera także częsty u autora motyw śmierci pięknej kobiety, który on sam (w eseju The Philosophy of Composition) określał jako jeden z najbardziej poetyckich tematów na świecie[12].

Znaczenie i recepcja edytuj

 
Oryginalny manuskrypt noweli

Biograf Poego, Jeffrey Meyers, podsumowuje znaczenie Zabójstwa przy Rue Morgue przez stwierdzenie, że nowela zmieniła historię świata literatury[13]. Nowela często jest przedstawiana jako pierwsze dzieło z gatunku literatury detektywistycznej. Postać Dupina stała się wzorem dla wielu przyszłych fikcyjnych detektywów jak Sherlock Holmes czy Herkules Poirot. Utwór wyznaczył również wiele toposów, które stały się popularnymi elementami w obrębie gatunku: ekscentryczny, ale błyskotliwy detektyw, nieporadne siły policyjne, oraz narracja pierwszoosobowa prowadzona przez bliskiego przyjaciela. Poe przedstawia policję w mało sympatycznym świetle jako kontrast dla figury detektywa[14].

Poe był także prekursorem techniki narracyjnej, w której detektyw najpierw oznajmia swoje rozwiązanie, po czym wyjaśnia prowadzące do niego rozumowanie[15]. Nowelę uważa się za pierwszy w historii literatury detektywistycznej przykład zagadki zamkniętego pokoju[16].

Po wydaniu Zabójstwa przy Rue Morgue autor był chwalony za stworzenie nowatorskiego dzieła[3]. W pensylwańskiej gazecie Inquirer pisano, że nowela stanowi dowód na geniusz pana Poego ... z potęgą inwencji i z kunsztem, z którymi nie da się niczego porównać[16]. Poe jednak bagatelizował swe osiągnięcie w liście do Philipa Pendeltona Cooka[17]:

Takie historie analitycznego procesu rozumowania zawdzięczają swoją popularność temu, że są niejako w nowej tonacji. Nie chcę powiedzieć, że nie są genialne – ale ludzie sądzą, że są one bardziej genialne niż w rzeczywistości […] Na przykład w przypadku „Zabójstwa przy Rue Morgue” – co jest genialnego w rozwikłaniu matni, którą utkało się samemu w celu jej rozwikłania?[4]

Dzisiejszy czytelnik może być niezadowolony z naruszenia przez Poego niepisanej konwencji, podług której czytelnik powinien być w stanie sam znaleźć rozwiązanie podczas lektury. Końcowy zwrot akcji można odczytać jako przejaw „złej woli” autora, ponieważ czytelnicy nie uwzględniliby orangutana na liście potencjalnych morderców[18]. Rola, jaką odegrał Poe w stworzeniu gatunku literatury detektywistycznej, odzwierciedlona jest w nazwie przyznawanych corocznie przez organizację Mystery Writers of America nagród Edgar Awards[19].

Inspiracja edytuj

Słowo detektyw jeszcze nie istniało, kiedy Poe pisał Zabójstwo przy Rue Morgue[3], choć postacie zajmujące się rozwiązywaniem tajemnic pojawiały się już wcześniej w literaturze. Niekiedy za pierwszy utwór detektywistyczny uważa się Pannę de Scudery E.T.A. Hoffmanna, w której tytułowa bohaterka udowadnia niewinność człowieka podejrzanego przez policję o morderstwo[2]. Do prekursorów tego gatunku można też zaliczyć powiastkę filozoficzną Zadig Woltera, której tytułowy bohater dokonuje podobnych popisów rozumowania[16].

Poe mógł także opierać się na własnych wcześniejszych dziełach analitycznych, takich jak esej Maelzel's Chess Player oraz opowiadanie komediowe Three Sundays in a Week[16]. Główny zwrot akcji utworu mógł być zainspirowany reakcją tłumu na widok orangutana pokazanego w Masonic Hall w Filadelfii w lipcu 1839 roku[13].

Nazwisko głównego bohatera zostało być może zapożyczone od Dupina, postaci z serii opowiadań publikowanych w roku 1828 w Burton's Gentleman’s Magazine pod tytułem Nieopublikowane fragmenty z życia Vidocq, francuskiego ministra policji[20]. Poe prawdopodobnie był zaznajomiony z tymi opowiadaniami, w których także występuje analityk, odnajdujący mordercę, chociaż obie fabuły wykazują tylko niewielkie podobieństwo. Jednak w obu przypadkach ofiary mordercy mają podcięte gardło w tak drastyczny sposób, że głowa prawie całkowicie odpada od reszty ciała[21]. W noweli Poego Dupin wspomina o Vidocqu, określając go jako osobę mającą „zmysł śledczy”[22].

Ekranizacje edytuj

Muzyka edytuj

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c Silverman: Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance. s. 171.
  2. ↑ a b Booker: The Seven Basic Plots. s. 507.
  3. ↑ a b c Silverman: Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance. s. 173.
  4. ↑ a b Quinn: Edgar Allan Poe: A Critical Biography. s. 354.
  5. ↑ Whalen: Poe and the American Publishing Industry. s. 86.
  6. ↑ Cleman: Irresistible Impulses: Edgar Allan Poe and the Insanity Defense. s. 65.
  7. ↑ Quinn: Edgar Allan Poe: A Critical Biography. s. 312.
  8. ↑ Thomas: Poe's Dupin and the Power of Detection. s. 133–134.
  9. ↑ Kennedy: Poe, Death, and the Life of Writing. s. 120.
  10. ↑ Silverman: Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance. s. 172.
  11. ↑ Rosenheim: The Cryptographic Imagination: Secret Writing from Edgar Poe to the Internet. s. 75.
  12. ↑ Hoffman: Poe Poe Poe Poe Poe Poe Poe. s. 110.
  13. ↑ a b Meyers: Edgar Allan Poe: His Life and Legacy. s. 123.
  14. ↑ Van Leer: Detecting Truth: The World of the Dupin Tales. s. 65.
  15. ↑ Cornelius, Kay (2001). „Biography of Edgar Allan Poe” in Bloom's BioCritiques: Edgar Allan Poe, Harold Bloom, ed. Philadelphia: Chelsea House Publishers, 33 ISBN 0-7910-6173-6
  16. ↑ a b c d Kenneth Silverman: Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance. Nowy Jork: Harper Perennial, 1991, s. 174. ISBN 0-06-092331-8. (ang.).
  17. ↑ Kennedy: Poe, Death and the Life of Writing. s. 119.
  18. ↑ Rosenheim: The Cryptographic Imagination: Secret Writing from Edgar Poe to the Internet. s. 68.
  19. ↑ Neimeyer: Poe and Popular Culture. s. 206.
  20. ↑ Cornelius: Biography of Edgar Allan Poe. s. 31.
  21. ↑ Ian V. K. Ousby. 'The Murders in the Rue Morgue' and 'Doctor D'Arsac': A Poe Source. „Poe Studies”. V (2), s. 52, grudzień 1972. (ang.). 
  22. ↑ Quinn: Edgar Allan Poe: A Critical Biography. s. 311.
  23. ↑ Murders in the Rue Morgue. IMDb. (ang.).
  24. ↑ Murders in the Rue Morgue. IMDb. [dostęp 2011-01-31]. (ang.).
  25. ↑ Phantom of the Rue Morgue. IMDb. [dostęp 2011-01-31]. (ang.).
  26. ↑ Murders in the Rue Morgue. IMDb. [dostęp 2011-01-31]. (ang.).
  27. ↑ The Murders in the Rue Morgue. IMDb. [dostęp 2011-01-31]. (ang.).
  28. ↑ Killers. AllMusic. [dostęp 2011-01-31]. (ang.).

Bibliografia edytuj

  • Christopher Booker: The Seven Basic Plots. Continuum, 2004, s. 507. (ang.).
  • John Cleman: Harold Bloom: Bloom's BioCritiques: Edgar Allan Poe. Filadelfia: Chelsea House Publishers, 2001, s. 65. ISBN 0-7910-6173-6. (ang.).
  • Kay Cornelius: Biography of Edgar Allan Poe. W: Harold Bloom: Bloom's BioCritiques: Edgar Allan Poe. Filadelfia: Chelsea House Publishers, 2001, s. 33. ISBN 0-7910-6173-6. (ang.).
  • Daniel Hoffman: Poe Poe Poe Poe Poe Poe Poe. Baton Rouge: Louisiana State University Press, 1972, s. 110. ISBN 0-8071-2321-8. (ang.).
  • J. Gerald Kennedy: Poe, Death, and the Life of Writing. New Haven: Yale University Press, 1987, s. 119-120. ISBN 0-300-03773-2. (ang.).
  • Jeffrey Meyers: Edgar Allan Poe: His Life and Legacy. Nowy Jork: Cooper Square Press, 1992, s. 123. ISBN 0-8154-1038-7. (ang.).
  • Arthur Hobson Quinn: Edgar Allan Poe: A Critical Biography. Baltimore: The Johns Hopkins University Press, 1998, s. 311-312, 354. ISBN 0-8018-5730-9. (ang.).
  • Shawn James Rosenheim: The Cryptographic Imagination: Secret Writing from Edgar Poe to the Internet. Johns Hopkins University Press, 1997, s. 68, 75. ISBN 978-0-8018-5332-6. (ang.).
  • Kenneth Silverman: Edgar A. Poe: Mournful and Never-ending Remembrance. Nowy Jork: Harper Perennial, 1991, s. 171-174,. ISBN 0-06-092331-8. (ang.).
  • Dawn B. Sova: Edgar Allan Poe: A to Z. Nowy Jork: Checkmark Books, 2001, s. 162–163. ISBN 0-8160-4161-X. (ang.).
  • Peter Thomas: The Cambridge Companion to Edgar Allan Poe. W: Kevin J. Hayes: Poe's Dupin and the Power of Detection. Cambridge University Press, 2002, s. 133–134. ISBN 0-521-79727-6. (ang.).
  • David Van Leer: Detecting Truth: The World of the Dupin Tales. W: Kenneth Silverman: The American Novel: New Essays on Poe's Major Tales. Cambridge University Press, 1993, s. 65. ISBN 0-521-42243-4. (ang.).
  • Terance Whalen: Poe and the American Publishing Industry. W: J. Gerald Kennedy: A Historical Guide to Edgar Allan Poe. Oxford University Press, 2001, s. 86. ISBN 0-19-512150-3. (ang.).

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zabójstwo_przy_Rue_Morgue&oldid=73181860”