Myrmekjon

Myrmekjon, Mirmeki, Myrmekion, Myrmekejon (stgr. Μυρμήκιον; ros. Мирмекион, Мирмекий) – starożytne miasto greckie na Krymie, wymieniane już w dziełach takich autorów starożytnych, jak Pseudo-Skimnos, Strabon, Pseudo-Arrian.

Położenie

Miasto położone jest we wschodniej części Krymu, na północnym skraju Zatoki Kerczeńskiej w północno-wschodniej części Półwyspu Kerczeńskiego na przylądku Karantińskim. Zaliczane jest przez współczesnych badaczy do tzw. małych miast bosporańskich, w odróżnieniu od „stolic”: Pantikapajonu i Fanagorii. Powierzchnia ruin miasta wynosi około 8 ha.

Nazwa

Pochodzenie nazwy miasta jest rzeczą sporną. Niektórzy sądzą, że pochodzi od słowa „μύρμηξ”, które ma 2 znaczenia: mrówka i podwodna rafa. Badacze sądzą, że jest to związane z występowaniem na wschód od miasta mielizny z wystającymi z wody skałami. Wówczas nazwa miasta oznaczałaby po prostu miejsce otoczone rafami. Inni wiążą nazwę miasta z imieniem jego założyciela, niejakiego Mirmekosa.

Historia miasta

Okres wczesny

Założone zostało przez osadników z Miletu w drugim ćwierćwieczu VI wieku p.n.e., przy czym ślady osadnictwa w tym miejscu sięgają epoki brązu. Początkowo była małą osadą rolniczo-rybacką, będąca kolonią Miletu. Już w pierwszych latach istnienia osada została zniszczona przez pożar wywołany najazdem z zewnątrz, co stało się następnie impulsem do budowy pierwszego muru obronnego wokół akropolu. W początkowym okresie istnienia miasta, w VI i na początku V wieku p.n.e., domy mieszkalne miały charakter ziemianek lub półziemianek. Znalezione zabytki z tego okresu świadczą o kontaktach mieszkańców osady ze Scytami i meockimi plemionami Kubania, odkryto również naczynia charakterystyczne dla kizył-kobińskiej kultury archeologicznej oraz pojedyncze naczynia trackie. Odkrycia te kłaniają do wniosku, że część mieszkańców osady stanowili Meoci, którzy następnie ulegli hellenizacji. Ważnym elementem gospodarki miasta było w tym czasie rolnictwo z uprawą pszenicy i jęczmienia. Rozwinęło się również rzemiosło.

Okres hellenistyczny

Od V wieku p.n.e. rozpoczął się szybki rozwój miasta, które stało się jednym z bardziej aktywnych gospodarczo miast Państwa Bosporańskiego, chociaż nigdy niebędącym samodzielnym polis z prawem do bicia własnej monety. Było miastem wchodzącym w skład systemu gospodarczego Pantikapajonu. W tym też okresie zmienił się charakter zabudowy – ziemianki i półziemianki zostały zastąpione przez domy naziemne, a liczba ich i różnorodność zabytków w nich odnalezionych się zwiększyła. Około 480 p.n.e. miasto zostało częściowo zniszczone przez najazd scytyjski, co odbiło się na lokalnej gospodarce, które przeżywała kryzys aż do drugiej połowy V wieku p.n.e.

W drugiej połowie V wieku p.n.e. nastąpił kolejny etap rozkwitu miasta. Niewątpliwie związane to było z powstaniem Królestwa Bosporańskiego i wzmocnieniem siły zjednoczonych greckich polis znad Bosporu Kimmeryjskiego. W końcu V i w początkach IV wieku p.n.e. całe miasto zostało otoczone murami obronnymi o grubości 2,2-2,4 m i wzmocniono czworokątną basztą. W drugim ćwierćwieczu IV wieku p.n.e. miasto było zniszczone przez pożar, którego przyczyny nie są znane. Z tego okresu pochodzi również skarb brązowych, pantikapejońskich monet w liczbie 721 sztuk. W połowie III wieku p.n.e. mury zostały rozbudowane do grubości 3,2-3,8 m. Było to niewątpliwie związane z napływem nowych plemion scytyjskich na Krym, ustępujących z Naddnieprza pod naporem Sarmatów. Takie wzmocnienia fortyfikacji miejskich z tego okresu obserwuje się również w innych miastach bosporańskich np. Pantikapejonie i Tyritace.

Rozkwit ekonomiczny miasta, który nastąpił w IV-II wieku p.n.e., przejawiał się najdobitniej w rozbudowie miasta i pojawieniu się licznych, nowych i bogatszych domów. Rozwój ten był wynikiem ożywionego handlu zbożem prowadzonego przez Państwo Bosporańskie i rozwinięcia przez Myrmekjon produkcji wina oraz handlu winem. Materiał archeologiczny potwierdza kontakty handlowe miasta z większością wysp i miast greckich.

Jednym z typowych domów tego okresu to tzw. dom winiarza, gdzie kompleks mieszkalny stanowił jedną całość z zakładem produkcyjnym – tłocznią wina. Dom mieszkalny składał się z 3 pomieszczeń, położonych w jego północnej części i z wielkiego podwórza z pomieszczeniami dla służby w jego południowo-wschodniej części. Do części mieszkalnej od zachodu przylega tłocznia wina, obejmująca 2 duże pomieszczenia. Drugi duży kompleks produkcji wina odkryto w centralnej części miasta. W mieście podczas wykopalisk odkryto w sumie pozostałości 10 tłoczni wina, z czego najwcześniejsza pochodzi z początku III wieku p.n.e. Potwierdza to, że Myrmekion był wielkim bosporańskim centrum produkcji i handlu winem.

W mieście odkryto także ślady produkcji garncarskiej i metalurgicznej, o czym świadczą odnalezione formy odlewnicze, foremki do produkcji naczyń zdobionych reliefami, a także obecność pokrytych reliefami naczyń miejscowego pochodzenia. W centralnej części miasta znaleziono popielnik, w którym odkryto 40 tysięcy fragmentów ceramiki, w tym o charakterze unikalnym. We wschodniej części miasta odkryto popielnik, w którym odnaleziono skarb 99 monet elektronowych z małoazjatyckiego miasta Kyzikos. Na miejscu tego popielnika w początkach IV wieku p.n.e. była zbudowana świątynia Demeter. Potwierdza to fakt, że okres hellenistyczny był okresem największego rozwoju w dziejach miasta, podobnie zresztą, jak i w innych miastach bosporańskich. W tym okresie pojawiają się domy z wieloma pomieszczeniami, służącymi zarówno celom mieszkalnym, jak i gospodarczym. Podwórza tych domów były pokryte kamiennymi płytami lub tłuczonymi resztkami ceramicznymi. Co najmniej w pierwszej połowie V wieku p.n.e. w mieście na akropolu funkcjonowała świątynia, gdzie czczono Apolla, Herkulesa, nieznaną z imienia nimfę, a także prawdopodobnie i inne bóstwa panteonu greckiego.

Okres rzymski

Od I wieku p.n.e., w efekcie zmian politycznych i gospodarczych w obrębie Królestwa Bosporańskiego, Myrmekjon spada do rangi osady pozbawionej murów miejskich. Przyczyniło się do tego także trzęsienie ziemi, które nawiedziło ten region w 63 p.n.e. Ponowny rozkwit miał miejsce w okresie rzymskim, pod koniec I wieku p.n.e. W okresie tym rozwinęło się rybołówstwo i przetwórstwo ryb, co związane było z dużym zapotrzebowaniem ze strony rzymskich garnizonów w Azji Mniejszej i na Krymie. Osada funkcjonował do drugiej połowy III wieku n.e., do czasu zniszczenia jej przez Gotów, choć istnieją dowody, że ludzie tutaj mieszkali jeszcze w IV wieku.

Osady średniowieczne

Na miejscu miasta jeszcze dwukrotnie odradzało się życie – w VIII-IX wieku, gdy w miejscu tym znajdowała się niewielka osada chazarska, i w XIII-XV wieku, kiedy to istniała większa osada, założona przez osadników włoskich (prawdopodobnie genueńskich), o nazwie Pondico, zniszczona ostatecznie przez pożar w XV wieku i opuszczona.

Wykopaliska w Myrmekjonie

Początki

Pierwsze, amatorskie prace wykopaliskowe datują się na 1834. W tym to roku, w zachodniej, wyżynnej części miast, zakończonej skałą z płaskim szczytem, do którego wiodły wyciosane w kamieniu stopnie, zostały odkryte 2 grobowce ze wspólnym korytarzem (dromos), w których znajdowały się 2 marmurowe sarkofagi. Tego przypadkowego odkrycia dokonali marynarze straży przybrzeżnej.

Sarkofag z Myrmekjonu

Jeden z sarkofagów był pięknie rzeźbiony, z reliefem przedstawiającym Achillesa wśród córek króla Nikomedesa. Na pokrywie znajdowały się figury mężczyzny i kobiety, leżących na łożu, jednak ich twarze nie zachowały się. Jest to największy jak dotychczas marmurowy, zdobiony reliefami sarkofag ze wszystkich odkrytych na północnym Nadczarnomorzu. Obecnie znajduje się w zbiorach Ermitażu. Przypuszczalnie oba sarkofagi należały do członków bosporańskiej rodziny królewskiej, a datowane są na drugą połowę II wieku p.n.e.

Wykopaliska w XIX i XX wieku

Wykopaliska w Myrmekjonie w XIX wieku, rysunek F.I. Grossa

W XIX wieku wykopaliska były prowadzone już profesjonalnie, ale sporadycznie, głównie w latach osiemdziesiątych przez F.I. Grossa, ale regularne wykopaliska miały miejsce od 1934. W latach 1956–1959 prace wykopaliskowe na terenie Myrmekjonu prowadziła ekipa polsko-radziecka pod kierunkiem K. Michałowskiego i W.F. Gajdukiewicza. Te i późniejsze badania, prowadzone przez radzieckich, a następnie rosyjskich i ukraińskich archeologów, pozwalają uznać Myrmekjon za jedno z najlepiej poznanych miast bosporańskich.

Do najważniejszych odkryć lat pięćdziesiątych XX wieku należało odsłonięcie zespołu domów mieszkalnych z III/II wieku p.n.e., ulic o brukowanej nawierzchni i szerokości 2,7-4,2 m, a przede wszystkim doskonale zachowanej, wspomnianej powyżej wytwórni wina z przylegającymi pomieszczeniami magazynowymi z III wieku p.n.e. W Myrmekjonie znaleziono wówczas również liczne egzemplarze ceramiki malowanej, reliefowej i użytkowe amfory stemplowane, stemplowane elementy architektoniczne z terakoty, lampki, terakoty figuralne, monety, przedmioty codziennego użytku (ciężarki tkackie, haczyki rybackie). Największą liczbę zabytków odkryto w popielniku, będącego najprawdopodobniej częścią większego kompleksu kultowego. Tam odkryto np. figurki i posągi Afrodyty i Demeter. Późniejsze badania prowadzone przez archeologów rosyjskich i ukraińskich pozwoliły m.in. na odtworzenie przebiegu murów miejskich, ujawniły relikty najstarszej zabudowy mieszkalnej, obiektów kultu oraz pozostałości zabudowy akropolu.

Nekropola Myrmekjonu i Pondico

Nekropola Myrmekjonu rozłożona była na wschód i północ od miasta. W zachodniej części zlewała się ona z nekropolą Pantikapajonu. Najwcześniejsze pochówki datowane są na V wiek p.n.e., a najmłodsze – na III wiek n.e. Pochówki miały kształt prostokątnych jam, często wykutych w skale i przykrytych płytami kamiennymi, drewnianymi bądź dachówkami. Znane jest również cmentarzysko z okresu późnego średniowiecza (XIII-XV wiek) z czasów osadnictwa włoskiego.

Bibliografia

publikacje:
- Encyklopedia sztuki starożytnej, praca zbiorowa, WAiF i Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 399-400, ISBN 83-01-12466-0 (PWN), ISBN 83-221-0684-X (WAiF).
- Archeologia ZSRR, tom Antyczne miasta północnego Nadczarnomorza, M, Nauka 1984, s. 65–67; [1] (ros.) [dostęp 2007-10-31]
strony WWW:
- Strona ekspedycji archeologicznej w Myrmekjonie (ros.) [dostęp 2007-10-31]

Linki zewnętrzne

Sarkofag z Myrmekjonu