Oksa
Oksa (daw. Oksza) – wieś (dawniej miasto) w Polsce położona w województwie świętokrzyskim, w powiecie jędrzejowskim, w gminie Oksa[5][4].
wieś | |
Kościół w Oksie | |
Państwo | |
---|---|
Województwo | |
Powiat | |
Gmina | |
Liczba ludności (2020) |
806[2] |
Strefa numeracyjna |
41 |
Kod pocztowy |
28-363[3] |
Tablice rejestracyjne |
TJE |
SIMC |
0256509[4] |
Położenie na mapie gminy Oksa | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa świętokrzyskiego | |
Położenie na mapie powiatu jędrzejowskiego | |
50°43′42″N 20°06′06″E/50,728333 20,101667[1] |
Oksa uzyskała lokację miejską w 1554 roku, zdegradowana w 1869 roku[6]. Do 1954 roku siedziba gminy Węgleszyn. W latach 1954–1972 wieś należała i była siedzibą władz gromady Oksa. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa kieleckiego. Od założenia do 1679 r. było jednym z centrów kalwinizmu w Małopolsce.
Miejscowość jest siedzibą gminy Oksa.
Przez wieś przechodzi niebieska ścieżka rowerowa do Radkowa.
Przez miejscowość przebiega droga wojewódzka nr 742.
Części wsi
edytujSIMC | Nazwa | Rodzaj |
---|---|---|
0256515 | Borek | część wsi |
0256521 | Brodek | część wsi |
0256538 | Kresy | część wsi |
0256544 | Nad Stawami | osada |
0256550 | Stara Warszawa | część wsi |
Historia
edytujMiasto założył w 1554 r. Mikołaj Rej. Jego nazwa pochodzi od herbu Reja – Oksza. Fundator zapewnił każdemu osadnikowi działkę budowlaną. Mieszczanie otrzymali po półłanku pola, prawo wyrębu oraz prawo do wykarczowania lasu pod łąki. Ponadto przywilej zapewniał osadnikom 16 lat wolnizny. W 1573 r. w mieście było kilku rzemieślników, 10 domów oraz młyn. Andrzej Rej, syn pisarza, wzniósł w Oksie ratusz oraz jatki rzeźnicze. Jednocześnie zwiększył świadczenia pańszczyźniane co spowodowało zastój w rozwoju miasteczka.
Ośrodek małopolskiego kalwinizmu (ok.1554-1678)
edytujWg niektórych źródeł z fundacji Mikołaja Reja wzniesiono w Oksie zbór kalwiński[7], którego budowę ukończył w 1570 r. jego syn Andrzej Rej[8][9]. Ale według innych historyków budynek zboru wybudował po 1570 r. a przed 1595 Andrzej Rej. Jest to jeden z pierwszych zachowanych w Europie budynków wybudowanych na potrzeby kultu kalwińskiego[10][11]. Kościół jest prawdopodobnie miejscem pochówku ojca literatury polskiej[12]. W ścianie kościoła zachowało się epitafium dziadka hetmana Stefana Czernieckiego, Jana, członka zboru (zm.ok.1600)[13].
W latach 1595–1695 odbyło się w Oksie wiele synodów kalwińskich. Od 1566 do 1679 pracowało w nim co najmniej dziewiętnastu pastorów i przy zborze znajdowała się szkoła kalwińska[14]. Do co najmniej połowy XVII w. większość mieszkańców stanowili kalwiniści, a pierwsi katolicy są notowani dopiero w 1671 r.[15] W 1649 r. miasteczko było miejscem "diabelskiego nawiedzenia" i histerię opanował pastor Jan Laetus[16].
W 1667 r. miasto było podzielone pomiędzy dwóch właścicieli. Było tu 26 domów i 179 mieszkańców.
W 1678 r. budynek zboru został siłą przejęty przez cystersów z Jędrzejowa i został filią parafii w Koniecznie.Pomimo skarg ewangelików na jego bezprawne zajęcie nigdy go nie odzyskano i ok. 1699 Rejowie sprzedali Oksę[17][18][19][20].
Losy po 1678
edytujW 1785 r. właścicielce miasta, Budziszewskiej, udało się uzyskać wznowienie przywileju na odbywanie cotygodniowych targów. W 1827 r. miasto miało 51 domów i 380 mieszkańców.
W roku 1787 miasto odwiedził Stanisław August wracający z Krakowa[21].
20 października 1863 r. w powstaniu styczniowym rozegrała się bitwa pod Oksą pod dowództwem Zygmunta Chmieleńskiego, gdzie został ranny Faustyn Gryliński (1830–1866) i awansował na stopień pułkownika. W 1867 r. Oksa utraciła prawa miejskie. W 1960 r. było tu 1235 mieszkańców.
Zabytki
edytuj- Kościół pw. św. Mikołaja – dawny zbór kalwiński Rejów z XVI wieku. Wpisany do rejestru zabytków nieruchomych (nr rej.: A-128 z 8.01.1957 i z 11.02.1967)[22].
Zobacz też
edytujPrzypisy
edytuj- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 92082
- ↑ Raport o stanie gminy w roku 2020. Stan ludności 31.12.2020 str. 6 [dostęp 2022-02-26]
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2013, s. 845 [zarchiwizowane z adresu 2014-02-22] .
- ↑ a b c GUS. Rejestr TERYT
- ↑ a b Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 56-57.
- ↑ Żywot i sprawy poćciwego ślachcica polskiego Mikołaja Reja z Nagłowic [w:] Mikołaj Rej, Wybór pism, Ossolineum 2006, s. 517.
- ↑ T. Przypkowski, Zabytki reformacji w Kielecczyźnie [w:] Studia renesansowe, tom I, pod red. Michała Walickiego, Ossolineum 1956, s. 67.
- ↑ Zabytki architektury i budownictwa w Polsce, tom 15, Województwo kieleckie, Warszawa 1995, s. 201.
- ↑ Według Katalogu Zabytków Sztuki w Polsce (tom III, Województwo kieleckie, zeszyt 3, Powiat jędrzejowski, Warszawa 1957, s. 30) oraz Jana Wiśniewskiego (Historyczny opis kościołów, miast, zabytków i pamiątek w jędrzejowskim, Mariówka 1930, s. 319) fundatorem zboru był Andrzej Rej.
- ↑ K. Bem, Zbór ewangelicko-reformowany w Oksie (ok.1566-1679) i jego pastorzy, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, 64 (2020), s. 76-78.
- ↑ Żywot i sprawy..., op. cit., s. 517.
- ↑ Bem, op.cit., s. 91.
- ↑ Bem, op.cit. s. 99.
- ↑ Ibid., s. 72-73.
- ↑ Kazimierz Bem, ‘The Devil Went Down to Oksa': Demonic Visitation and Calvinist Piety in Mid-Seventeenth Century Poland, „Reformation & Renaissance Review”, 23 (1), 2021, s. 48–67, DOI: 10.1080/14622459.2021.1871804, ISSN 1462-2459 [dostęp 2022-02-27] .
- ↑ Ibid., s. 96-99.
- ↑ J. Wiśniewski, Historyczny opis..., op. cit., s. 319.
- ↑ Katalog Zabytków..., op. cit., s. 30.
- ↑ Zabytki architektury..., op. cit., s. 201.
- ↑ Oksza, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VII: Netrebka – Perepiat, Warszawa 1886, s. 439 .
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo świętokrzyskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 23 lipca 2024, s. 9 [dostęp 2015-10-15] .
Bibliografia
edytuj- Miasta polskie w Tysiącleciu, przewodn. kom. red. Stanisław Pazyra, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław – Warszawa – Kraków, 1965-1967