Jerzy Niemirycz
Jerzy Niemirycz (Niemierzyc) herbu Klamry (ur. w 1612 w Owruczu, zm. na przełomie lipca i sierpnia[1] lub we wrześniu 1659 w Świdowcu[2]) – podkomorzy kijowski w latach 1641-1659, starosta owrucki w latach 1653-1659[3], kanclerz ruski (1658), ziemianin i polityk polski pochodzenia ruskiego, jeden z najbardziej wpływowych członków wspólnoty braci polskich w Rzeczypospolitej, współtwórca unii hadziackiej.
| |
 herb Klamry | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data śmierci | |
Życiorys edytuj
Polityk i działacz ariański edytuj
Był najstarszym synem Stefana i Marii z Wojnarowskich – bogatej szlachty z Podola, gorliwych wyznawców unitarianizmu. Podczas nauki w Akademii Rakowskiej, Niemirycz wyróżnił się uzdolnieniami matematycznymi i był jednym z ulubionych uczniów Stegmanna. W 1630 zaczął studiować w Lejdzie (Niderlandy), potem podróżował po Francji, Włoszech, Anglii i Szwajcarii.
Po powrocie do Polski w 1634 wziął udział w walkach przeciwko Rosji i Szwecji. W 1635 ożenił się z kalwinistką Elżbietą Słupecką. Od 1636 był sędzią trybunału koronnego oraz posłem na Sejm i wykorzystywał tę funkcję broniąc praw i wiary innowierców. W 1638 na próżno usiłował obronić w Sejmie Akademię Rakowską przed likwidacją.
Utrzymywał w swoich posiadłościach zbory braci polskich (w Czerniechowie, gdzie duchownymi byli: Piotr Stoiński (młodszy) (1610–1649) i Jerzy Ciachowski (1652–1661/62) i w Uszomirze). W Uszomirze ufundował ariańską szkołę, sprowadzał kolonistów ariańskich, skłonił Andrzeja Wiszowatego do podjęcia działalności misyjnej na Kijowszczyźnie.
Zgromadził ogromny majątek (14 miast i 50 wsi), co doprowadziło do konfliktów z krewnymi. W 1641 został podkomorzym kijowskim, z protekcji Stanisława Koniecpolskiego. W tym samym roku wytoczono mu proces w Trybunale Lubelskim za odmowę przysięgi na Trójcę Świętą podczas sesji sejmu grodzkiego kijowskiego w Żytomierzu. Proces ten jednak, odwlekany przez 4 lata, nie przyniósł końca jego kariery. Był jeszcze wielokrotnie pozywany. W 1646 r. ten sam Trybunał Lubelski nakazał mu zamknięcie wszystkich zborów ariańskich i wygnanie braci polskich z jego majątków oraz ukarał grzywną 10 000 złotych. Wyrok pozostał tylko na papierze wobec braku możliwości jego wykonania przez państwo.
Jako poseł na sejm konwokacyjny 1648 roku z województwa wołyńskiego był członkiem konfederacji generalnej zawiązanej 31 lipca 1648 roku[4].
Poseł sejmiku włodzimierskiego województwa kijowskiego na sejm 1650 roku, sejm nadzwyczajny 1652 roku, sejm 1653 roku, sejm nadzwyczajny 1654 roku, sejm zwyczajny 1655 roku[5].
Kontrowersyjne działania edytuj
Niemirycz podczas potopu szwedzkiego zaczął popierać szwedzkich najeźdźców, widząc w nich obrońców wolności religijnej. Jego służba w armii szwedzkiej, akcja propagandowa wzywająca do popierania Szwedów oraz udział w przygotowaniu projektu rozbioru Polski w 1657 (traktat w Radnot) wyrobiły mu u większości polskiej szlachty opinię zdrajcy. Jego działania zaszkodziły też wspólnocie braci polskich, którzy również byli postrzegani jako zdrajcy. W 1656 roku król Jan Kazimierz przed zdobyciem Warszawy złożył przysięgę, że wypędzi wszystkich braci polskich z granic kraju.
W 1658 Niemirycz doprowadził do zawarcia i ratyfikacji unii hadziackiej (której tekst sam prawdopodobnie przygotował)[6], a która w formie traktatu pomiędzy Rzecząpospolitą Obojga Narodów a wojskiem zaporoskim ustanawiała równorzędny podmiot prawny (państwo) Księstwo Ruskie na obszarze województw: kijowskiego, bracławskiego i czernihowskiego i przyznanie Cerkwi prawosławnej na tych terenach uprzywilejowanej pozycji.
Aby ułatwić realizację tego planu, Niemirycz formalnie przyjął prawosławie i wezwał braci polskich i innych protestantów, aby uczynili to samo. Tym razem został uznany za zdrajcę przez wszystkich innowierców – żaden nie poszedł za jego przykładem. Samuel Przypkowski ostro skrytykował jego postępowanie. Niemirycz zyskał opinię cynicznego karierowicza i krypto-arianina (tym bardziej, że nie zamknął zborów ariańskich).
Gdy zdawało się, że w 1659 osiągnął swoje cele (ratyfikowano unię hadziacką, a Niemirycz został kanclerzem ruskim), Jerzy Niemirycz zginął w potyczce z Kozakami podczas zainspirowanego przez Moskwę buntu ruskiego chłopstwa (tzw. czerni) dla obalenia postanowień unii hadziackiej. Śmierć Niemirycza została przyjęta z zadowoleniem przez braci polskich, którzy uznali ją za „karę boską” za odstępstwo od unitarianizmu[potrzebny przypis].
W XX w., w czasach Ukraińskiej SRR, postać Niemirycza została przywołana przez ukraińskich działaczy narodowych, którzy uczynili z niego symbol niezrozumianego wizjonera, który chciał zachować niezależność Ukrainy od Rosji w przymierzu z Polską. Analogiczną ocenę Niemirycza – współtwórcy unii hadziackiej przedstawił Paweł Jasienica w książce Rzeczpospolita Obojga Narodów.
Przypisy edytuj
- ↑ Janusz Tazbir: Internetowy Polski Słownik Biograficzny, hasło: Jerzy Niemirycz (Niemierzyc) h. Klamry ↓.
- ↑ пана Немірича, за Кобижчою, под селом Свидовцем нагнавши, забыли, и хто при нему был, никого не живячи, "Літопис Самовидця". Кijów 1971 s. 81-82.
- ↑ Urzędnicy województw kijowskiego i czernihowskiego XV-XVIII wieku. Oprac. Eugeniusz Janas, Witold Kłaczewski. Kórnik 2002, s. 303.
- ↑ Volumina Legum, t. IV, Petersburg 1860, s. 86.
- ↑ Stefania Ochmann-Staniszewska, Zdzisław Staniszewski, Sejm Rzeczypospolitej za panowania Jana Kazimierza Wazy. Prawo – doktryna – praktyka, tom II, Wrocław 2000, s. 359.
- ↑ Natalia Jakowenko, Historia Ukrainy do końca XVIII wieku, s. 250.
Bibliografia edytuj
- Janusz Tazbir: Internetowy Polski Słownik Biograficzny, hasło: Jerzy Niemirycz (Niemierzyc) h. Klamry. [dostęp 2024-03-03].
- Polski Słownik Biograficzny, tom 22, 1977.
- George Huntston Williams, The Polish Brethren: Documentation of the History and Thought of Unitarianism in the Polish-Lithuanian Commonwealth and in the Diaspora, 1601-1685, 1980.
- Stanislas Kot, Georges Niemirycz et la lutte contre l'intolerance au 17e siecle, 1960.
- Stanisław Kot: Jerzy Niemirycz – w 300-lecie Ugody Hadziackiej. Paryż: 1960.