Stańczyk (obraz Leona Wyczółkowskiego)

Jan Matejko, Stańczyk (1862)

Stańczyk, właściwie Stańczyk (Szopka, Lalki) – obraz olejny namalowany przez polskiego malarza Leona Wyczółkowskiego w 1898, znajdujący się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. Do postaci Stańczyka pozował malarz Wacław Koniuszko.

Opis

Stańczyk był nadwornym błaznem królów polskich z dynastii Jagiellonów. Stał się symbolem bystrego sceptyka politycznego i patrioty zadumanego nad losami Rzeczypospolitej. W 1869 konserwatyści krakowscy wydali Tekę Stańczyka, zbiór anonimowych publikacji, stanowiących satyrę na działalność ugrupowań postępowych. Konserwatyści, których od tytułu pamfletu zaczęto nazywać „Stańczykami”, wywodzili się z zamożnego ziemiaństwa i magnaterii. Skupiali w swoich rękach większość wydawanej w zaborze austriackim prasy, wywierając przemożny wpływ na opinię publiczną, zwalczali ruch przemian społecznych i politycznych, ożywienie nastrojów patriotyczno-niepodległościowych, a także wszelkie przejawy nowoczesności w sztuce i ożywcze przemiany światopoglądowe.

Obraz stanowi odpowiedź na ataki konserwatystów, skierowane przeciwko nowym zagadnieniom ideowym i formalnym twórczości Wyczółkowskiego oraz reformie nauczania, jaką wprowadził na wydziale malarstwa krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych. Artysta ukazał Stańczyka w roli reżysera narodowej szopki, siedzącego nad skrzynią z kukiełkami symbolizującymi różne stany i warstwy społeczne. Błazen wyjmując kolejną kukiełkę zakrył twarz dłonią płacząc nad kondycją Polaków sprowadzonych do roli bezwolnych marionetek. Stańczykowi nie odpowiada rola lalkarza, manipulatora narodowej sceny politycznej i stronnika złej sprawy. Prowokacyjna kolorystyka obrazu zdominowana przez karminową czerwień – barwę rewolucji – potwierdza szyderczy sens przedstawienia.

Leon Wyczółkowski malując ten obraz, świadomie nawiązał do dzieła Jana Matejki pod tytułem Stańczyk (1862). Matejko pokazał błazna jako osobę zatroskaną o losy niepodległej wówczas Polski, natomiast Wyczółkowski ukazał błazna rozmyślającego nad upadkiem narodu o mocarstwowej przeszłości kierowanego teraz przez lojalnych wobec zaborcy konserwatystów, którym nadał postać teatralnych marionetek.