Żuławki (województwo pomorskie)
Żuławki (kaszb. Żëławké, niem. Fürstenwerder) – wieś w Polsce położona w województwie pomorskim, w powiecie nowodworskim, w gminie Stegna na obszarze Żuław Wiślanych. Wieś jest siedzibą sołectwa Żuławki w którego skład wchodzi również miejscowość Książęce Żuławy.
| wieś | |
.jpg) Żuławki | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2011) |
602[2] |
| Strefa numeracyjna |
55 |
| Kod pocztowy |
82-103[3] |
| Tablice rejestracyjne |
GND |
| SIMC |
0157925 |
Położenie na mapie gminy Stegna  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa pomorskiego  | |
Położenie na mapie powiatu nowodworskiego  | |
 54°17′05″N 18°58′16″E/54,284722 18,971111[1]
| |
Wieś królewska położona była w II połowie XVI wieku w województwie malborskim[4]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa elbląskiego.
Wieś w 2015 r. trafiła na listę „50 najciekawszych wsi w Polsce”, która została przygotowana przez Polską Sieć Rozwoju i Odnowy Wsi[5] pod auspicjami Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Głównym powodem wyróżnienia Żuławek było zachowanie dużej liczby obiektów zabytkowych charakterystycznych dla architektury chłopskiej Żuław Wiślanych z XVIII i XIX wieku.
_ID_777079.jpg)
Historia edytuj
Lokacja wsi Żuławki została dokonana przez Wielkiego Mistrza Krzyżackiego Winricha von Kniprode w 1352 na prawie chełmińskim. Znane jest nazwisko pierwszego osadnika – Hansa von Symonsdorfa. Po 1466 Żuławki weszły w skład województwa malborskiego – jednostki administracyjnej Prus Królewskich. W 1565 Żuławki wraz z Niedźwiedzicą i Nową Kościelnicą zostały nadane przez Zygmunta Augusta mieszczaninowi gdańskiemu Reinholdowi Krokowskiemu[6]. Jedną z pierwszych decyzji Krokowskiego było sprowadzenie na teren swej dzierżawy mennonitów[7].
W końcu XVI wieku Żuławki należą do diecezji pomezańskiej. Poza kościołem katolickim odnotowano w dokumentach świątynie luterańską i mennonicką[8].
Po drugim rozbiorze Polski w 1773 r. Żuławki weszły w skład państwa Pruskiego pod prawem zwierzchnim Gdańska. Ostatnia właścicielka dzierżawy Krokowskiego, Elżbieta Luiza Rexinowa, za ustąpienie z niej otrzymała 12 000 talarów. Na początku XIX wieku wieś w wyniku nowych podziałów administracyjnych znalazła się w obrębie powiatu malborskiego w Rejencji Gdańskiej. W 1920 r. Żuławki weszły w skład administracji Wolnego Miasta Gdańska[9].
W czasach państwa pruskiego znacznie pogorszyła się sytuacja mennonitów. Obciążenia podatkowe oraz kary za niepoddawanie się obowiązkowej służbie wojskowej spowodowały liczna emigrację na tereny Rosji w 1853 r. Kluczową osobą w rozmowach z administracją rosyjską na temat nowego osadnictwa był sołtys Żuławek – Claas Epp. Jego dzieło dokończył urodzony w Żuławkach syn, Claas Epp Junior[10][11]
W 1859 r. w Żuławkach powstała pierwsza szkoła wiejska[9].
Obecny kształt przestrzenny Żuławek został ustalony w XIX w. Zabudowa wsi rozciągała się na długości blisko 5 km. w 1864 r. wieś liczyła 787 mieszkańców. Budowa przekopu Wisły w latach 1889–1896 w zasadniczy sposób zmieniła jej wygląd. Zniknęła cała północna strona, za to zagęściła się część centralna. Kolejna zmiana nastąpiła w okresie międzywojennym, kiedy to zabudowano obszar po obu stronach drogi do Drewnicy. Lata wojny nie przyniosły wielu zniszczeń, a okres powojenny nie wprowadził istotnych zmian w układzie przestrzennym wsi, dzięki czemu zachował się unikalny ruralistyczny układ wsi, jak i również typowe dla Żuław drewniane budownictwo wiejskie[12].
Zabytki edytuj
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisany jest[13]:
- układ ruralistyczny wsi[6]
- zespół kościoła Narodzenia NMP – neogotycka budowla 1841 r. wybudowana w miejscu rozebranego kościoła gotyckiego. We wnętrzu zachowane barokowe i klasycystyczne wyposażenie (najcenniejszy obraz z ołtarza głównego „Zwiastowanie” z 2 poł. XVII w.). Wokół kościoła znajduje się cmentarz w zabytkowymi płytami historycznymi (najstarsza z 1798 r.) oraz dwa dzwony z XVI i XIX w., oba odlane przez ludwisarzy z Gdańska.
- Kaplica i cmentarz ewangelicki powstały w latach 90. XIX w., kapliczka neogotycka, murowana z cegły[12].
- dom podcieniowy nr 6 (tzw. „Danziger Kopf” z uwagi na detale architektoniczne domu nawiązujące do zwieńczeń mebli gdańskich), jeden z najlepiej zachowanych domów podcieniowych na Żuławach. Dom z XVIII w., przebudowany w 1825 r. o czym świadczy data na belce nadproża drzwi wejściowych „Peter Epp Bauherr AK BM Anno 1825”. Dom drewniany, wzniesiony w konstrukcji wieńcowej, frontowy podcień ryglowy wsparty na 6 słupach. Zachowany układ wnętrza, wyposażenie sieni, stolarka, szafy w zabudowie, holenderskie flizy oraz fajanse z Delftu. Dom został w pełni odrestaurowany i wyposażony w historyczne meble i sprzęty (w tym meble elbląskie z XVIII w.)[14].
- dom podcieniowy nr 32/33, wzniesiony w 1797 r., przebudowany w 1851 r., świadczą o tym napisy na dekoracyjnych deskach na poddaszu „Cornelius Froese Bauherr Anno 1797” i „Jacob Dick Renovatum 1851”[12]
- dom podcieniowy nr 64 – wzniesiony w 1721 r., podcień z 1803 r. dobudowany przez Petera Loewena. Na podciągu podcienia widnieje napis „Isaac Schultz Bauherr Anno 1803, Peter Loewen Baumeister”[12].
- dom podcieniowy nr 75 – dom z 1859 r. (napis na nadprożu drzwi wejściowych „18 CC 59"), wzniesiony w konstrukcji wieńcowej, podcień na 6 drewnianych kolumnach, zachowana bogata dekoracja sznycerska szczytów[12].
- dom nr 37 – dom gburski z zespołem parkowym 1843 r. Konstrukcja wieńcowa na kamiennej podmurówce, górna kondygnacja ryglowa. Dom otoczony zabytkowymi budynkami gospodarczymi oraz parkiem ze stawem[7].
Żuławki w literaturze edytuj
Żuławki pojawiają się wielokrotnie w literaturze wspomnieniowej. Do najbardziej znanych należy „Dziennik żuławski 1878” Henricha Dycka oraz „Żuławiacy – wspomnienia osadników żuławskich”. W 2017 r. wydano książkę pt. „Ona i dom, który tańczy” Małgorzaty Oliwii Sobczak, której fabuła toczy się przede wszystkim w Żuławkach i Drewnicy[15]. We wsi kręcono też sceny do serialu telewizyjnego z 1984 r. pt. „Pan na Żuławach”.
Inne hasła o nazwie Żuławki: Żuławka, Żuławy, Żuławy Wiślane, Żuławy Gdańskie, Wielka Żuława, Żuława, Żuławka Sztumska
Zobacz też edytuj
- Drewnica
- Gdańska Głowa
- Przemysław
- Wyspa Sobieszewska
- Dom podcieniowy nr 6 w Żuławkach – Danziger Kopff
Przypisy edytuj
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 164166
- ↑ GUS: Ludność – struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r..
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1653 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Prusy Królewskie w drugiej połowie XVI wieku : suplement. Cz. 1, Mapy, plany, Warszawa 2021, k. 1.
- ↑ T. ChudzyńskiI; K. Zietek: Trzy miejscowości z Pomorza na liście najciekawszych wsi w Polsce. Dziennik Bałtycki, 2015-06-24.
- ↑ a b R. Nielubszyc, Wsie Żuławki i Drewnica, dokumentacja historyczno-ryralistyczna, PKZ Gdańsk, 1978.
- ↑ a b Marta Gawryluk, Drewnica i Żuławki, 1997.
- ↑ Mieczysław Józefczyk, Z dziejów religijnych Pomezanii w XVIII wieku, 2015.
- ↑ a b Marek Koszelak, Drewnica i okolice, 2009.
- ↑ Bartsch, Franz i Richard D. Thiessen: Epp, Claas (1838-1913). [w:] Global Anabaptist Mennonite Encyclopedia Online [on-line]. 2005-04. [dostęp 2017-12-12]. (ang.).
- ↑ Claas Epp, Die entsiegelte Weissagung des Propheten Daniel: und die Deutung der Offenbarung Johannis., 1877.
- ↑ a b c d e Maria Gawryluk, Drewnica i Żuławki, 1997.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych woj. pomorskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 69. [dostęp 2016-03-31].
- ↑ A. Milkiewicz, Karta Ewidencyjna Zabytków Architektury i Budownictwa nr 4540, 1998.
- ↑ Małgorzata Sobczak, Ona i dom, który tańczy, 2017.