Sromotnik smrodliwy
Sromotnik smrodliwy (Phallus impudicus L.) – gatunek grzybów z rodziny sromotnikowatych (Phallaceae)[1].
 Owocnik częściowo objedzony przez muchy | |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
sromotnik smrodliwy |
| Nazwa systematyczna | |
| Phallus impudicus L Sp. pl. 2: 1178 (1753) | |
.jpg)
Systematyka i nazewnictwo edytuj
Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Phallus, Phallaceae, Phallales, Phallomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi[1].
Naukowa nazwa nawiązuje do jego kształtu, Nazwa rodzajowa wywodzi się od greckiej nazwy prącia (φαλλός, w zlatynizowanej formie Phallus). Również polska nazwa sromotnik to staropolski wyraz oznaczający osobę okrytą hańbą lub siejącą zgorszenie. Drugi człon nazwy w języku polskim pochodzi od nieprzyjemnego zapachu wydzielanego przez tego grzyba.
Synonimów naukowych ma ponad 20. Niektóre z nich[2]:
- Phallus impudicus var. americanus Ulbr. 1932
- Phallus impudicus var. carneolus Houda 1993
- Phallus impudicus var. imperialis (Schulzer) Ulbr. 1932
- Phallus impudicus var. obliteratus (Malençon) Kreisel 1996
- Phallus impudicus var. subindusiatus 2010
- Phallus impudicus var. vulgaris Ulbr. 1932
- Phallus mauritianus Lloyd 1910
Nazwę polską nadał Józef Jundziłł w 1830 r. W polskim piśmiennictwie mykologicznym gatunek ten opisywany był także pod innymi nazwami: sromotnik bezwstydny, sromotnik śmierdzący, sromotnik wstydliwy, panna-bedłka, słupiak cuchnący[3]. Nazwy regionalne: śmierdziak, śmierdziuch, śmierdziel, smrodnik, smrodziuch, sromnik, bedłka pańska, jajczak[4], a także biskup, czubosz, czujny, gazówka, kołpak, nadymana, pszczela, smardz śmierdzący, smrodlica, śmierdząca panna, świeczka, węże jajo[5].
Morfologia edytuj
Jest to grzyb o nietypowej budowie. Owocnik młodych okazów jest kulisty lub jajowaty, barwy białej lub kremowej, czasami z żółtym odcieniem. Ma rozmiar 4–6 × 3–5 cm i przyrasta do podłoża grzybnią przypominającą dość grube sznury[6]. Częściowo jest ukryty pod ziemią. Jest to tzw. jajo, nazywane potocznie również czarcim jajem[7]. Na przekroju poprzecznym można zauważyć, że wewnątrz osłony jaja występuje już zaczątek owocnika. W trakcie rozwoju jajo pęka i pojawia się bardziej już typowy owocnik dojrzały (tzw. receptakl)[8]. Młode owocniki mają słaby zapach, podobny do zapachu rzodkiewki[5]. Przypominają swoim wyglądem purchawki, jednak różnią się od nich osłoną; składa się ona z dwóch warstw, pomiędzy którymi występuje galaretowata masa. Podczas dojrzewania grzyba masa staje cię bardziej płynna i po rozerwaniu osłony pokrywa główkę receptakla[4].
Ma wysokość 10-30 cm, jest walcowaty, górą wąski, porowaty, łamliwy i pusty w środku. Ma biały kolor, u nasady pochwę, a na szczycie słabo wyodrębnioną główkę[9]. Główka przypomina wyglądem smardze. Ma długość kilkunastu cm, kształt stożka lub naparstka i pokryta jest zieloną, galaretowata masą, w której znajdują się zarodniki. Grzyb wydziela nieprzyjemny, przypominający padlinę zapach. Dla ludzi zapach ten wyczuwalny jest z dość daleka. Zwabia on muchy, które odżywiają się galaretowatą masą i zarodnikami, przy okazji rozsiewając je. Po wyjedzeniu przez muchy galaretowatej masy zarodników receptakl jest biały i ma na powierzchni puste komory[6]. Badania naukowe wykazały, że śluzowata masą zarodnionośną sromotników odżywiają się muchy Calliphora vicina, Lucilia caesar, Lucilia ampullacea i Dryomyza anilis, a w ich ciekłych odchodach znajduje się duża liczba zarodników[10].
Bladożółte, podłużnie eliptyczne i gładkie. Mają rozmiar 3,5–5,0 × 1,5–2,0 μm[6].
Występowanie i siedlisko edytuj
Występuje na całej półkuli północnej w strefie klimatu umiarkowanego, a także w Ameryce Południowej i w Azji (Japonia, Cejlon, Jawa)[4]. W Polsce jest pospolity[3].
Rośnie pojedynczo lub grupowo w parkach, lasach i zaroślach i jest wszędzie dość pospolity (z wyjątkiem wyższych położeń górskich)[6].
Znaczenie edytuj
- Młode osobniki w postaci jaja są jadalne, nawet w stanie surowym[11], a w smaku są lekko ziemisto-rzodkiewkowe[7]. Dojrzałe owocniki są niejadalne z powodu cuchnącego zapachu[4]. We Francji i w Niemczech pozbawione warstwy zarodnionośnej owocniki sromotnika smrodliwego są jednak uważane za przysmak. Spożywane są na surowo lub w marynacie, używa się ich też do przyprawiania kiełbas[12].
- Badania naukowe wskazują, że wyciąg ze sromotnika może być pomocny w leczeniu zakrzepicy. Zmniejsza on częstość występowania zakrzepów[13].
- Ze względu na częste niszczenie przez ludność owocników (w celu pozbycia się przykrego zapachu, ale też i estetycznych) w 1983 r. sromotnik smrodliwy został w Polsce objęty ochroną gatunkową jako jeden z pierwszych 20 gatunków grzybów. Z czasem, ze względu na znaczne rozpowszechnienie się tego gatunku, ochrona została zniesiona (w 2004 r.)[5].
Gatunki podobne edytuj
- Sromotnik fiołkowy (Phallus hadriani). Ma wyraźnie lekko fioletowy lub różowawy kolor osłony i słabszy zapach[6].
Przypisy edytuj
- ↑ a b Index Fungorum. [dostęp 2013-11-12]. (ang.).
- ↑ Species Fungorum. [dostęp 2013-11-12]. (ang.).
- ↑ a b Władysław Wojewoda: Checklist of Polisch Larger Basidiomycetes. Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski. Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Scienceas, 2003. ISBN 83-89648-09-1.
- ↑ a b c d Albert Pilát, Otto Ušák: Mały atlas grzybów. Warszawa: PWRiL, 1977.
- ↑ a b c Zawadzka Dorota: Sromotnik bezwstydny, w: "Przyroda polska" nr 10 (941), październik 2016, s. 12-13
- ↑ a b c d e Barbara Gumińska, Władysław Wojewoda: Grzyby i ich oznaczanie. Warszawa: PWRiL, 1985. ISBN 83-09-00714-0.
- ↑ a b Bio-forum.pl: sromotnik smrodliwy [online], www.bio-forum.pl [dostęp 2018-09-08].
- ↑ Praca zbiorowa: Leksykon grzybów. Wydrukowano w Chinach. ISBN 3-89836-604-9.
- ↑ Pavol Škubla: Wielki atlas grzybów. Poznań: Elipsa, 2007. ISBN 978-83-245-9550-1.
- ↑ Schremmer, F. (1963). "Wechselbeziehungen zwischen Pilzen und Insekten. Beobachtungen an der Stinkmorchel, Phallus impudicus L. ex Pers" [Interrelations between mushrooms and insects. Observations on Phallus impudicus]. Oesterreichische Botanische Zeitschrift (in German) 110 (4): 380–400. doi:10.1007/BF01373675
- ↑ Atlas Grzybów [online], atlas.grzybiarze.eu [dostęp 2018-09-08].
- ↑ Zeitlmayr, Linus (1976). Wild Mushrooms: An Illustrated Handbook. Hertfordshire, UK: Garden City Press. ISBN 0-584-10324-7
- ↑ Kuznecov, G.; Jegina, K.; Kuznecovs, S.; Kuznecovs, I. (2007). "Phallus impudicus in thromboprophylaxis in breast cancer patients undergoing chemotherapy and hormonal treatment". The Breast 16 (S1): S56. doi:10.1016/s0960-9776(07)70211-4