Stanowisko paleontologiczne w Dzikowcu

stanowisko paleontologiczne w Polsce

Stanowisko paleontologiczne w Dzikowcu – klasyczne[1] stanowisko paleontologiczne górnego dewonu (famenu) i dolnego karbonu (turneju), położone w Dzikowcu (Sudety) na górze Wapnicy[2], jedno z najistotniejszych naukowo stanowisk paleontologicznych w Polsce[3].

Widok wsi Dzikowiec od zachodu; w głębi (za wsią) między innymi góra Wapnica

Historia badań

edytuj

Pierwszą wzmiankę o kamieniołomach wapienia w Dzikowcu podał w 1797 r. Leopold von Buch[4], który w 1839 r. opisał stamtąd faunę głowonogów[5]. Spośród geologów niemieckich, którzy prowadzili tu badania naukowe, można wymienić Emila Tietzego(inne języki)[6], Fritza Frecha[7], Georga Güricha[8], Carla Renza[9][10], Ottona Heinricha Schindewolfa(inne języki)[11] i Ericha Bederkego[12]. Po 1945 pracowali tu przede wszystkim geolodzy polscy, między innymi Józef Oberc[13], Joanna Haydukiewicz[14], Błażej Berkowski[15] i Jerzy Dzik[16].

Zbiory paleontologiczne z Dzikowca znajdują się między innymi w Muzeum Geologicznym Uniwersytetu Wrocławskiego[17].

Opis stanowiska

edytuj

Położenie

edytuj

Stanowisko paleontologiczne znajduje się na południe od Gór Sowich, na północno-zachodnim krańcu Gór Bardzkich, na wzgórzu Wapnica, około 300 m na SE od wsi Dzikowiec (dawna niemiecka nazwa Ebersdorf bei Neurode; w niektórych źródłach nazwa polska Dzikowiec Kłodzki)[2][18].

Stratygrafia

edytuj

W spągu profilu znajduje się gabro. Wyżej następują:

  • zlepieniec z wielkich bloków gabra [jednostka α według numeracji Güricha[8]];
  • wapień podstawowy ze Sphaerocodium zimmermanii[2] (dawniej datowany na fran, ale obecnie uznaje się to za niepewne[15]; w części kamieniołomu badanej przez Güricha profil różni się w szczegółach i odpowiadają mu jednostki β, γ i δ[8][15]);
  • wapień główny z koralowcami (ok. 40 m; jednostka ε);
  • wapienie z fauną głowonogów (ok. 8 m; jednostka ζ).

Ta część sekwencji (α–ζ) zaliczana jest do formacji z Wapnicy[19].

Nad sekwencją wapienną znajduje się cienki pakiet czarnych łupków (formacja z Gołogłowów)[19], a powyżej miąższy zespół piaskowców karbońskich (facja kulmu; jednostka η, formacja z Nowej Wsi)[2].

Biota kopalna

edytuj

Znaczenie stanowiska w Dzikowcu polega na tym, że: biota dewońska jest tu bardzo bogata, przede wszystkim znaleziono tu kilkadziesiąt gatunków głowonogów; stanowisko to jest miejscem typowym dla licznych taksonów kopalnych; niektóre z występujących tu gatunków znane są tylko z nielicznych miejsc na świecie. Tak na przykład klimenie z rodzaju Soliclymenia Schindewolf, 1937 znane są tylko z czterech lokalizacji (z Dzikowca, dwóch miejsc w Niemczech i jednego w Chinach)[20].

 
Pseudarietites silesiacus Frech, 1902, goniatyt opisany z turneju Dzikowca

Z wapienia podstawowego opisano glony (najprawdopodobniej sinice)[21] Sphaerocodium zimmermannii Rothpletz[22]. Z wapienia głównego [jednostka ε] podano dziewięć gatunków koralowców czteropromiennych, z czego z tego stanowiska opisano dwa nowe gatunki z rodzaju Scruttonia Tcherepnina, 1974[15]; z tego poziomu opisano też stromatoporoidy[23]. Z czarnych łupków, leżących pomiędzy jednostkami ζ i η, opisano heterokorala Oligophylloides weyeri Berkowski, 2002[15]. Z niektórych warstw profilu w Dzikowcu znane są też ryby spodouste[24], mikrofauna (konodonty[25] i otwornice[26][15]) oraz mikroflora (akritarchy i zarodniki)[25].

Najbogatsza fauna występuje w górnej części formacji z Wapnicy [wapień klimeniowy, jednostka ζ według numeracji Güricha]. Znana jest stamtąd bardzo bogata fauna głowonogów, datowana na famen VI (piętro Wocklumeria)[18] i turnej (piętro Gattendorfia)[27].

Z dolnej (fameńskiej) części wapienia klimeniowego podano 49 taksonów (głównie gatunków, kilka odmian) goniatytów i klimenii, a ponadto kilkanaście gatunków łodzików, małży, ramienionogów i trylobitów[18]. Opisano stąd między innymi: kilka gatunków rodzaju Glatziella Renz, 1914[9], nazwanego od niemieckiej nazwy Kłodzka (Glatz), w tym gatunek typowy G. helenae (Renz, 1914)[10]; gatunek Soliclymenia solarioides (von Buch, 1839) (typ rodzaju Soliclymenia Schindewolf, 1937)[11]; gatunek Trochoclymenia wysogorskii (Frech, 1902)[7] (typ rodzaju Trochoclymenia Schindewolf, 1929; gatunek znany z dwóch miejsc na świecie)[28]. Gatunek Cymaclymenia silesiaca (Renz, 1913) jest znany z tego jednego miejsca na świecie[28]. Z tej części profilu pochodzi również trylobit Helioproetus ebersdorfensis (Richter, 1913)[29], nazwany od niemieckiej nazwy Dzikowca (Ebersdorf)[30].

Z górnej (turnejskiej) części tego wydzielenia (jednostki ζ) podano 17 gatunków głowonogów karbońskich[27][31]. Opisano stąd Pseudarietites silesiacus Frech, 1902 (łac. silesiacus – śląski), gatunek typowy rodzaju Pseudarietites Frech, 1902[7].

Historia interpretacji trójkątnych klimenii

edytuj

Heteromorficzne głowonogi późnego famenu, których jednym z głównych miejsc występowania w skali światowej jest odsłonięcie w Dzikowcu, były jednym z argumentów, który skłonił Ottona H. Schindewolfa do sformułowania teorii ewolucji, w której znaczną rolę odgrywała ortogeneza. Według Schindewolfa dzieje poszczególnych linii ewolucyjnych można porównać do historii życia osobników. Tak jak osobniki przeżywają młodość, dojrzałość i starość, tak samo linie ewolucyjne przechodzą przez etapy typogenezy, typostazy i typolizy[32] (cały taki cykl nazywa się typostrofem)[33]. Nietypowe kształty klimenii późnego famenu miały być dowodem starości filogenetycznej tej linii (typolizy), która rzeczywiście wymiera na granicy dewon–karbon[34].

Obecnie jednak wykazano, że nietypowe kształty niektórych późnofameńskich klimenii mają znaczenie adaptatywne[35]. Wymarcie tej grupy amonitowatych wiąże się natomiast z wymieraniem na granicy dewon–karbon, czyli wydarzeniem Hangenberg(inne języki)[36].

Przypisy

edytuj
  1. Błażej Berkowski, Astogeny of amural colonial Rugosa from the Famennian of the Sudetes - a palaeoenvironmental study, „Acta Geologica Polonica”, 51 (2), 2001, s. 109–120 [dostęp 2024-04-27] (ang.).
  2. a b c d Jolanta Muszer, Joanna Haydukiewicz, Kamieniołom w Dzikowcu jako obiekt geoturystyczny i jego znaczenie dla badań utworów górnego paleozoiku w Sudetach, [w:] Tadeusz Słomka (red.), Geotourism a variety of aspects, Kraków 2011, s. 243–257 (ang. • pol.).
  3. Adam Tadeusz Halamski, Les richesses géologiques de la Pologne, „Bulletin mensuel de la Société linnéenne de Lyon”, 70 (10), 2001, s. 242–243, DOI10.3406/linly.2001.11409 [dostęp 2024-04-27] (fr.).
  4. Leopold von Buch, Versuch einer mineralogischen Beschreibung von Landeck, Breslau–Hirschberg–Lissa: Korn, 1797, s. 33 [dostęp 2024-04-27] (niem.).
  5. Leopold von BUCH, Ueber Goniatiten und Clymenien in Schlesien, etc. [With plates.], 1839 [dostęp 2024-04-27] (niem.).
  6. Emil Tietze, Ueber die devonischen Schichten von Ebersdorf unweit Neurode in der Grafschaft Glatz, „Palaeontographica”, 3, 1870, s. 108–158.
  7. a b c Fritz Frech, Uber devonische Ammoneen, „Beiträge zur Paläontologie und Geologie Österreich-Ungarns und des Orients”, 14, 1902, s. 27–112.
  8. a b c Georg Gürich, Zur Discussion über das Profil von Ebersdorf, „Zeitschrift der Deutschen Geologischen Geselschaft”, 54, 1902, s. 57–65.
  9. a b Carl Renz, Neue Fossilfunde aus dem Ebersdorfer Devonkalk, „Jahres-Bericht der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Cultur”, 91, Abt. VI, Sect. c, Breslau 1914, s. 1–21.
  10. a b Carl Renz, Neue Arten aus dem Clymenienkalk von Ebersdorf in Schlesien, „Jahrbuch der Königlich Preussischen Geologischen Landesanstalt zu Berlin”, 34 (1), 1914, s. 99–129.
  11. a b Otto Schindewolf, Zur Stratigraphie und Paläontologie der Wocklumer Schichten (Oberdevon), „Abhandlungen der Preußischen Geologischen Landesanstalt”, 178, 1937, s. 1–132.
  12. Erich Bederke, Das Devon in Schlesien und das Alter des Sudetenfaltung, „Forschritte der Geologie und Paleontologie”, 7, 1924, s. 1–50.
  13. Józef Oberc, Region Gór Bardzkich (Sudety). Przewodnik dla geologów, Warszawa: Wydawnictwa Geologiczne, 1957, s. 232–245.
  14. Joanna Haydukiewicz, Stratigraphy of Paleozoic rocks of the Góry Bardzkie and some remarks on their sedimentation (Poland), „Neues Jahrbuch für Geologie und Paläontologie, Abhandlungen”, 179 (2/3), 1990, s. 275–284.
  15. a b c d e f Błażej Berkowski, Famennian Rugosa and Heterocorallia from southern Poland, „Palaeontologia Polonica”, 61, 2002, s. 3–88.
  16. Jerzy Dzik, The Famennian "Golden Age" of conodonts and ammonoids in the Polish part of the Variscan sea, „Palaeontologia Polonica”, 63, 2006, s. 1–360.
  17. Jadwiga Gorczyca-Skała, Joanna Solecka, Muzeum Geologiczne im. Henryka Teisseyre’a Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego. Zbiory paleontologiczne-faunistyczne z obszaru Polski, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, 1527, Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1993, s. 1–53, ISBN 83-229-0942-X, ISSN 0525-4132.
  18. a b c Stanisław Lewowicki, Fauna wapieni klimeniowych z Dzikowca Kłodzkiego, „Biuletyn Instytutu Geologicznego”, 146, 1959, s. 73–118.
  19. a b Ryszard Marcinowski, Słownik jednostek litostratygraficznych Polski. Tom I: jednostki formalne prekambru i paleozoiku [online], 2004.
  20. Dieter Korn, Robert Niedźwiedzki, Jan Bartosz Posieczek, Age, distribution, and phylogeny of the peculiar Late Devonian ammonoid Soliclymenia, „Acta Geologica Polonica”, 55 (2), 10 czerwca 2005, s. 99–108 [dostęp 2024-04-27] (ang.).
  21. R. Riding, Calcareous Algae and some Associated Microfossils from Ancient Wall Reef Complex (Upper Devonian), Alberta, „AAPG Bulletin”, 56 (3), pubs.geoscienceworld.org, 1972, s. 648 [dostęp 2024-04-27].
  22. A. Rothpletz, Ueber Sphaerocodium zimmermanni n. sp., eine Kalkalge aus dem Oberdevon Schlesiens, „Jahrbuch der Königlich Preussischen Geologischen Landesanstalt und Bergakademie zu Berlin”, 32 (2), 1914, s. 112–117.
  23. Bruno Mistiaen, Dieter Weyer, Late Devonian stromatoporoid from the Sudetes Mountains (Poland), and endemicity of the Upper Famennian to Uppermost Famennian (=“Strunian”) stromatoporoid fauna in western Europe, „Senckenbergiana lethaea”, 79 (1), 1999, s. 51–61, DOI10.1007/BF03043214, ISSN 0037-2110 (ang.).
  24. Michał Ginter, O., 2021. . , . Olga Wilk, Middle Palaeozoic chondrichthyans and the associated ichthyofauna from southern Poland: a review, „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 91 (3), 2021, s. 253 –286.
  25. a b Hanna Matyja i inni, The Devonian/Carboniferous boundary interval in Poland: multidisciplinary studies in pelagic (Holy Cross Mountains and Sudetes) and ramp (Western Pomerania) successions, „Palaeobiodiversity and Palaeoenvironments”, 101 (2), 2021, s. 421–472, DOI10.1007/s12549-020-00442-3, ISSN 1867-1608 (ang.).
  26. Tatiana Woroncowa-Marcinowska, Latest Devonian silicified agglutinated foraminifera near the Hangenberg event horizon from Kowala (Holy Cross Mountains) and Wapnica Quarries (Sudetes), Poland, [w:] M.A. Kaminski, L. Alegret (red.), Proceedings of the Ninth International Workshop on Agglutinated Foraminifera, „Grzybowski Foundation Special Publication”, 22, 2017, s. 251–261.
  27. a b Dieter Weyer, Zur Ammonoideen-Fauna der Gattendorfia-Stufe von Dzikowiec/(Ebersdorf) in Dolny Slask (Niederschlesien), Polen, „Berichte der Geologischen Gesellschaft in der DDR”, 10 (4), 1965, s. 443–464.
  28. a b Jerzy Dzik, The Famennian "Golden Age" of conodonts and ammonoids in the Polish part of the Variscan sea, „Palaeontologia Polonica”, 63, 2006, s. 1–360.
  29. Helioproetus ebersdorfensis [PBDB Taxon] [online], paleobiodb.org [dostęp 2024-04-29].
  30. Rudolf Richter, Beiträge zur Kenntnis devonischer Trilobiten. II. Oberdevonische Proetiden, „Abhandlungen der Senckenbergischen naturforschenden Gesellschaft”, 31, 1913, s. 341–393.
  31. Jerzy Dzik, Emergence and succession of Carboniferous conodont and ammonoid communities in the Polish part of the Variscan sea, „Acta Palaeontologica Polonica”, 42 (1), s. 57–170.
  32. Georgy S Levit, Lennart Olsson, Evolution on rails: Mechanisms and levels of orthogenesis, „Annals for the History and Philosophy of Biology”, 11, 2006, s. 97–136.
  33. Otto H. Schindewolf, Grundfragen der Paläontologie, Schweizerbart, 1950, s. 506.
  34. Adam Tadeusz Halamski, Deux approches de la paléontologie. 2e partie : Paléontologie comme science nomothétique, „Bulletin de la Société Linnéenne de Lyon”, 72 (1), 2003, s. 13–16, DOI10.3406/linly.2003.13436 [dostęp 2024-04-29].
  35. Dieter Korn, Paedomorphosis of ammonoids as a result of sealevel fluctuations in the Late Devonian Wocklumeria Stufe, „Lethaia”, 28 (2), 1995, s. 155–165, DOI10.1111/j.1502-3931.1995.tb01606.x, ISSN 0024-1164 [dostęp 2024-04-29] (ang.).
  36. Dieter Korn, The ammonoid faunal change near the Devonian-Carboniferous boundary, „Annales de la Société géologique de Belgique”, 115 (2), 1993, s. 581–593.

Linki zewnętrzne

edytuj
  • Dzikowiec w Ikonotece Instytutu Paleobiologii PAN