Sinice

gromada organizmów samożywnych

Sinice, cyjanofity, cyjanobakterie, cyjanoprokariota (Cyanobacteria) – gromada organizmów samożywnych, dawniej uznawanych za rośliny, według nowszej taksonomii zaliczanych do Procaryota (prokarioty, królestwo bakterii).

Sinice
Ilustracja
Anabaena tworząca kolonię w postaci trychomu.
Systematyka
Domena

bakterie

Typ

sinice

Nazwa systematyczna
Cyanobacteria
Stanier 1974 ex Cavalier-Smith 2002
Synonimy
  • Cyanophyta, Schizophyta

Nazwa tradycyjna Cyanophyta (końcówka -phyta – roślina), stosowana w taksonomii wcześniejszej, kładzie nacisk na te właściwości, które upodabniają sinice do organizmów roślinnych – zdolność do tlenowej fotosyntezy oraz obecność chlorofilu. To podobieństwo jest o tyle naturalne, że chloroplasty roślin powstały w wyniku endosymbiozy z sinicami – są po prostu uwstecznionymi sinicami.

Systematyka edytuj

Systematyka sinic, podobnie jak wszystkich bakterii, podlega przebudowom i dyskusjom. Według systemu prezentowanego przez bazę AlgaeBase[1] w typie sinic (Cyanobacteria Stanier ex Cavalier-Smith 2002) wyróżnia się tylko jedną klasę – Cyanophyceae Schaffner, 1909 (polska nazwa – sinicowe) z następującymi rzędami i przykładowymi taksonami niższych rzędów:

Nieco odmienny podział, oparty na propozycji Castenholza (2001), prezentuje baza Tree of Life[2] dzieląca sinice na poddziały bez nazw:

W dawniejszej literaturze algologicznej systematyka opierała się nie na (słabo do niedawna znanych) powiązaniach filogenetycznych, lecz na cechach morfologicznych. Sinice dzielono wówczas na dwie główne grupy – kokogoniowe, tworzące zarodniki jednokomórkowe i hormogoniowe – tworzące wielokomórkowe zarodniki zwane hormogoniami. Jeden z takich systemów przedstawił Bourelly (1970), a do polskiej algologii zaadaptowała Joanna Kadłubowska[3]:

Czynności życiowe edytuj

Sinice to w większości organizmy samożywne, mające zdolność wytwarzania związków organicznych na drodze fotosyntezy.

Niektóre sinice mają zdolność asymilacji azotu atmosferycznego. Asymilacja jest możliwa dzięki tzw. heterocytom, tj. komórkom otoczonym grubą ścianą komórkową i posiadającym uwsteczniony aparat fotosyntetyczny (brak produkcji tlenu). W takich warunkach nitrogenaza (enzym asymilujący azot) może działać poprawnie. Związany azot przesyłany jest przez tzw. plasmodesmy (łączenie heterocyty z protoplastami sąsiadujących komórek).

Zdolności te sprawiają, że sinice mogą być organizmami pionierskimi. Można je spotkać w prawie każdym środowisku na Ziemi, są odporne na długotrwałe susze czy wysokie temperatury gorących źródeł, a nawet wysokie zasolenie czy kwasowość podłoża. Do termofili należą m.in. Mastigocladus laminosus, Oscillatoria filiformis, Phormidium laminosum, Synechococcus lividus. Sinice współżyją również z roślinami bądź jako epifity, bądź jako endofity (Anabaena azollae w paproci Azolla), jak i ze zwierzętami i protistami (w Paulinella chromatophora). Endosymbiotyczne sinice nazywane są cyjanellami, a cały organizm cyjanomem. Niektóre gatunki współtworzą porosty.

Budowa sinic edytuj

 
Kolonie słodkowodnej sinicy Nostoc pruniforme w postaci galaretowatych kul

Sinice mają budowę prokariotyczną. W peryferyjnej części komórki znajdują się tylakoidy, które zawierają tylko chlorofil a. Występują w nich również inne barwniki takie jak: niebieska fikocyjanina, czerwona fikoerytryna, żółty karoten. Barwników tych zazwyczaj jest więcej niż chlorofilu a, toteż sinice mają charakterystyczne sino-zielone zabarwienie. Materiałem zapasowympolisacharydy glukozowe przypominające amylopektynę i glikogen[4] nazywane potocznie skrobią sinicową, a także cyjanoficyna i wolutyna[5]. Nieliczne gatunki sinic nie posiadają barwników asymilacyjnych – są heterotrofami.

Materiał genetyczny zlokalizowany jest w nukleoidzie. W budowie wyróżnia się ścianę komórkową (delikatną), a na zewnątrz błonę zewnętrzną jak u innych bakterii Gram-ujemnych. Dookoła zewnętrznej błony komórkowej wytwarzane są grube pochwy śluzowe.

Liczne sinice tworzą kolonie w postaci nieregularnych skupień bądź nici.

Wyróżnia się dwa typy nici sinicowych:

  • typ pleurokapsalny – nić zbudowana jest z komórek otoczonych całkowicie ścianą komórkową.
  • typ trychomowy – wszystkie komórki sinic tkwią we wspólnej ścianie komórkowej.

Rozmnażanie edytuj

Sinice rozmnażają się wyłącznie wegetatywnie przez prosty podział komórki, rozerwanie nici (utworzonej przez pewną liczbę komórek sinic) lub wytwarzanie specjalnych tworów w tym celu. Rozerwanie nici następuje, gdy pewne komórki ją tworzące obumierają, przez co nić ulega podzieleniu na części. Komórki takie nazywane są nekrydiami. Do tworów służących do rozmnażania wegetatywnego należą:

  • Akinety, inaczej artrospory, komórki o charakterze przetrwalnikowym występujące tylko u form nitkowatych, większe od komórek wegetatywnych, o grubej ścianie komórkowej i dużej ilości ziarnistości materiałów zapasowych,
  • Endospory, powstające wewnątrz komórki macierzystej i uwalniane po jej rozpadzie; nie mają one charakteru przetrwalnikowego, twory jednokomórkowe
  • Egzospory, powstają gdy komórka macierzysta otwiera się na szczycie i odcina je ze swego wnętrza; w stadium początkowym nie mają ściany komórkowej, tylko otoczone są błoną
  • Hormogonia, wielokomórkowe fragmenty trychomów, zdolne do aktywnego ruchu; jeśli są otoczone grubą ścianą komórkową oraz jeśli się nie poruszają, to wówczas mają charakter przetrwalnikowy,
  • Planokoki, powstają podobnie jak hormogonia, z tą różnicą, że są jednokomórkowe i mają zawsze zdolność ruchu
  • Nannocyty, liczne, drobniutkie komórki powstające przez wielokrotne podziały cytoplazmy komórki macierzystej.

Znaczenie sinic edytuj

Tworzenie tlenu w atmosferze ziemskiej edytuj

2,5 mld lat temu Ziemia była skuta lodem i wyglądem zewnętrznym przypominała śnieżkę. Stężenie tlenu w atmosferze było ponad 100 tys. razy mniejsze niż obecnie. Fotosyntetyzujące sinice (cyjanobakterie) zaczynały wówczas proces wytwarzania tlenu do ziemskiej atmosfery[6].

Właściwości trujące edytuj

Sinice wodne mogą stanowić niepożądany składnik biocenozy w zbiornikach, szczególnie w czasie tzw. zakwitów, zwłaszcza że niektóre szczepy wydzielają substancje trujące. Dla organizmów wodnych sinice są marginalnym źródłem pożywienia, gdyż zawierają mało substancji łatwo przyswajalnych. Ponadto forma nitkowata ich kolonii jest utrudnieniem dla typowych fitoplanktonożerców. Nici sinic dostając się do aparatów filtracyjnych wioślarek mechanicznie je blokują, utrudniając dalszą filtrację. W skrajnych przypadkach takie oddziaływanie może prowadzić do zmniejszenia liczebności dużych planktonożerców (nici sinic są zbyt duże, by dostać się do aparatów filtracyjnych małych wioślarek)[7]. Sinice spowodowały śmierć ponad 300 słoni w Botswanie (2020)[8]. Ostatnio trwają badania nad hipotezą związku obecności sinic w pożywieniu ludzi, z zapadalnością na choroby neurologiczne (SLA)[9].

Pozytywne oddziaływanie edytuj

Dla człowieka poza niekorzystnym działaniem (zakwity, toksyny sinicowe) sinice mają również wpływ pozytywny. Wykorzystuje się je do wzbogacania gleby w związki azotowe, np. wprowadzone do upraw ryżu[10] zwiększają plon o około 20%.

Przypisy edytuj

  1. Guiry, M.D. & Guiry, G.M: Cyanophyceae. AlgaeBase. World-wide electronic publication, National University of Ireland, Galway. [dostęp 2009-02-10]. (ang.).
  2. Cyanobacteria. Tree of Life Web Project. [dostęp 2009-02-10]. (ang.).
  3. Joanna Zofia Kadłubowska: Zarys algologii. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1975.
  4. Stefan Gumiński: Fizjologia glonów i sinic. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 1990, s. 96. ISBN 83-229-0372-3.
  5. Richard Harder: Systematyka. W: Botanika: podręcznik dla szkół wyższych. Eduard Strasburger (red.). Wyd. 2. pol. na podstawie 28. oryg. Warszawa: PWRiL, 1967, s. 518.
  6. Tomasz Ulanowski: Upadek planetoidy, po którym wstało życie na Ziemi. 21 stycznia 2020. [dostęp 2021-04-22]. (pol.).
  7. Winfried Lampert, Ulrich Sommer: Ekologia wód śródlądowych. tłum. Joanna Pijanowska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. ISBN 83-01-13387-2.
  8. Botswana: Ponad 300 martwych słoni. Są wyniki śledztwa, fakty.interia.pl.
  9. Strona o stwardnieniu bocznym zanikowym.
  10. sinice, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-04-25].

Linki zewnętrzne edytuj