Dewon

okres ery paleozoicznej

Dewon – termin o dwojakim znaczeniu:

Dewon
419,2–358,9 mln lat temu
Średnia objętość w atmosferze
Tlenu

ok. 15% obj.[a]

Dwutlenku węgla

ok. 2200 ppm[b]

Inne uśrednione dane
Temperatura

ok. 20 °C[c]

Poziom morza (pow. obecnego)

Względnie stabilny ok. 180 m, stopniowo spada do ok. 120 m[1]

Tabela stratygraficzna
poprzedni okres
sylur
następny okres
karbon
  1. 75% obecnej. Zobacz też: Zawartość tlenu w atmosferze w fanerozoiku
  2. 8 × poziom przed rewolucją przemysłową. Zobacz też: Zawartość dwutlenku węgla w atmosferze w fanerozoiku
  3. 6 °C różnicy w stosunku do obecnej. Zobacz też: Średnie temperatury w fanerozoiku

Dewon został nazwany od hrabstwa Devon w południowo-zachodniej Anglii, skąd pochodzą pierwsze zbadane skały tego systemu. System dewoński wydzielili Roderick Murchison i Adam Sedgwick w 1839 roku. Na mapach i przekrojach geologicznych skały dewońskie znaczy się barwą brązową[potrzebny przypis].

Podział

edytuj

Paleogeografia i geologia

edytuj

We wczesnym dewonie doszło do ostatecznego zamknięcia się oceanu Japetus wskutek zderzenia dwóch kontynentów: Laurencji i Bałtyki. W wyniku tego zderzenia powstał jeden duży kontynent – Laurosja – znajdujący się w położeniu równikowym, z pasmem górskim kaledonidów. Na półkuli północnej obecne były mniejsze kontynenty: Syberia i Chiny. Południową półkulę zajmował olbrzymi kontynent Gondwana, oddzielony od Laurosji oceanem Reik, a od Chin i Syberii oceanem Paleotetydą. Wszystkie kontynenty otaczał ocean Panthalassa. Dewon charakteryzował się ciepłym klimatem z ochłodzeniem pod koniec tego okresu.

Dla regionu europejskiego charakterystycznymi osadami dolnego dewonuskały terygeniczne facji oldredowej (głównie zlepieńce, piaskowce). W dewonie środkowym i górnym występują najczęściej osady węglanowe facji płytkowodnej i rafowej (różne typy wapieni, czasami zdolomityzowane, także margle i łupki margliste).

Bogactwa naturalne

edytuj

Formacje dewońskie zawierają złoża pirytu, rud miedzi, rud cynku i ołowiu oraz surowce węglanowe (wapienie, margle, dolomity) i okruchowe (piaskowce kwarcytowe, łupki fyllitowe).

W morzach rozwijały się glony. Prócz chryzofitów i zielenic w większej liczbie występowały brunatnice, ramienice i krasnorosty. Spotyka się również więcej grzybów. Na florę lądową dewonu wczesnego i środkowego składały się pierwotne rośliny naczyniowe: psylofity (ryniofity, trymerofity i zosterofilofity). Pojawiły się pierwsze mszaki, skrzypy, paprocie zarodnikowe, widłaki jednozarodnikowe. W późnym dewonie rozwinęły się widłaki różnozarodnikowe, klinolisty i pierwsze rośliny nasienne (paprocie nasienne). Po raz pierwszy pojawił się również drzewiasty pokrój roślin naczyniowych. Pod koniec dewonu wymarły psylofity.

Morza

Wczesny dewon był ostatnią epoką życia planktonicznych graptolitów właściwych. Plankton tworzyły tentakulity i małżoraczki o dużym znaczeniu biostratygraficznym. Rozwijały się rafy budowane przez koralowce (koralowce czteropromienne i denkowce), stromatoporoidy i gąbki oraz znacznie ramienionogi (w tym rzędy Orthida, Atrypida i Spiriferida)[3] i liliowce. Mniejsze znaczenie miały trylobity, pośród których w późnym dewonie wymarły Lichida, Odontopleurida i Phacopida. Pojawiły się pierwsze amonity (agoniatyty, goniatyty, wywodzące się z baktrytów, a w famenieklymenie, które z końcem dewonu wymarły). W dalszym ciągu rozwijały się konodonty, które razem z amonitami dostarczają najważniejszych skamieniałości przewodnich. Wśród stawonogów pojawili się przodkowie kikutnic (Palaeopantopodida) i muszloraczki (Conchostraca). Pod koniec dewonu wymarły tentakulity i pęcherzowce (Cystoidea).

W dewonie nastąpił silny rozwój ryb. Prócz istniejących w sylurze bezszczękowców (Agnatha), pierwszych szczękowych ryb fałdopłetwych (Acanthodii) i pierwszych ryb kostnochrzęstnych (Chondrostei) pojawiły się inne ryby chrzęstnoszkieletowe (prażarłacze Cladoselachii) oraz zrosłogłowe (Holocephali) – ryby pancerne (tarczowce; Placodermi). Zaczynały występować również pierwsze ryby mięśniopłetwe (Sarcopterygii): trzonopłetwe (Crossopterygii) i dwudyszne (Dipnoi), przystosowane do życia w środowiskach słodkowodnych. Pod koniec dewonu wymarły ryby pancerne.

Lądy

We wczesnym dewonie pojawiły się pierwsze lądowe owady (skoczogonki, na przykład Rhyniella), wije i pajęczaki (między innymi roztocze i zaleszczotki). W późnym dewonie natomiast pojawiły się formy przejściowe pomiędzy rybami a płazami (Ichthyostega), pochodzące od ryb trzonopłetwych, na przykład Tiktaalika.

Na przełomie franu i famenu doszło do wielkiego wymierania – jednego z pięciu największych kryzysów biotycznych fanerozoiku.

Dewon na ziemiach Polski

edytuj

Zobacz też

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. B.U. Haq, S.R. Schutter. A Chronology of Paleozoic Sea-Level Changes. „Science”. 322 (5898), s. 64–68, 2008. DOI: 10.1126/science.1161648. Bibcode2008Sci...322...64H. 
  2. Přibyl, 1940
  3. Andrzej Baliński, Adam T. Halamski, Pre-Taghanic (Lower to lower Middle Givetian) brachiopods from Miłoszów in the Holy Cross Mountains (Poland), „Annales Societatis Geologorum Poloniae”, 93 (1), 18 marca 2023, 3–102, doi: 10.14241/asgp.2023.01 [dostęp 2024-02-01] (ang.).

Bibliografia

edytuj
  • Włodzimierz Mizerski, Stanisław Orłowski, Geologia historyczna dla geografów, PWN, 2005.
  • Stanisław Orłowski, Michał Szulczewski, Geologia historyczna, Wydawnictwa Geologiczne, 1990.

Linki zewnętrzne

edytuj



← mln lat temu
Dewon
←4,6 mld 541 485 443 419 359 299 252 201 145 66 23 2