Perm

okres ery paleozoicznej

Perm – termin o dwojakim znaczeniu:

Perm
298,9–251,902 mln lat temu
Średnia objętość w atmosferze
Tlenu

ok. 23% obj.[a]

Dwutlenku węgla

ok. 900 ppm[b]

Inne uśrednione dane
Temperatura

ok. 16 °C[c]

Poziom morza (pow. obecnego)

We wczesnym permie względnie stabilny ok. 60 m, gwałtownie spada do wartości −20 m w późnym permie[1]

Tabela stratygraficzna
poprzedni okres
karbon
następny okres
trias
  1. 115% obecnej. Zobacz też: Zawartość tlenu w atmosferze w fanerozoiku
  2. 3 × poziom przed rewolucją przemysłową. Zobacz też: Zawartość dwutlenku węgla w atmosferze w fanerozoiku
  3. 2 °C różnicy w stosunku do obecnej. Zobacz też: Średnie temperatury w fanerozoiku
System Oddział Piętro Wiek (mln lat)
Trias Dolny Ind młodsze
Perm Loping Czangsing 251,902–254,14
Wucziaping 254,14–259,1
Gwadalup Kapitan 259,1–265,1
Word 265,1–268,8
Road 268,8–272,95
Cisural Kungur 272,95–283,5
Artinsk 283,5–290,1
Sakmar 290,1–293,52
Assel 293,52–298,9
Karbon Pensylwan Gżel starsze
Podział według IUGS, styczeń 2020

Nazwa okresu (systemu) pochodzi od miasta Perm u stóp Uralu. Okres ten zakończył się największym masowym wymieraniem w dotychczasowej historii Ziemi.

Podziały edytuj

Podstawą podziału permu są konodonty i amonity (goniatyty), podrzędnie także otwornice. Perm kiedyś dzielono na dwie epoki: perm wczesny i perm późny. Obecnie perm jest podzielony na trzy epoki: cisural, gwadalup i loping z wiekami[2]:

loping
czangsing (254,14 ± 0,07 – 251,902 ± 0,024 mln lat temu)
wucziaping (259,1 ± 0,5 – 254,14 ± 0,07 mln lat temu)
gwadalup
kapitan (265,1 ± 0,4 – 259,1 ± 0,1 mln lat temu)
word (268,8 ± 0,5 – 265,1 ± 0,4 mln lat temu)
road (272,95 ± 0,11 – 268,8 ± 0,5 mln lat temu)
cisural
kungur (283,5 ± 0,6 – 272,95 ± 0,11 mln lat temu)
artinsk (290,1 ± 0,26 – 283,5 ± 0,6 mln lat temu)
sakmar (295,0 ± 0,18 – 290,1 ± 0,26 mln lat temu)
assel (298,9 ± 0,15 – 295,0 ± 0,18 mln lat temu)

Oprócz tego funkcjonuje tradycyjny, regionalny podział permu europejskiego na dwie jednostki wydzielone ze względu na charakter skał (związany z innymi warunkami środowiska): przeważnie lądowy czerwony spągowiec i morski cechsztyn. Czerwony spągowiec dodatkowo dzielono na dwie części: autun i sakson, natomiast cechsztyn na siedem cyklotemów: werra (PZ1), stassfurt (PZ2), leine (PZ3), aller (PZ4), ohre (PZ5), friesland (PZ6) i fulda (PZ7).

Klimat edytuj

Na półkuli południowej, na kontynencie Gondwana, w środkowym permie kończy się długotrwałe zlodowacenie obejmujące Antarktydę oraz przylegające fragmenty południowej i środkowej Afryki, Ameryki Południowej, Australii oraz Indii. Następuje znaczne ocieplenie klimatu i zwiększa się tam powierzchnia lasów klimatu umiarkowanego, które dały początek złożom węgla kamiennego (znanym na przykład z Południowej Afryki i Australii).

We wczesnym i środkowym permie na półkuli północnej w warunkach gorącego i suchego klimatu powstają czerwone osady pustynne oraz utwory wulkaniczne. W późnym permie następuje w Europie zalew morski. W bardzo płytkim morzu i w jego zatokach, w ciepłym klimacie, powstają grube warstwy ewaporatów.

Geologia edytuj

W czasie orogenezy waryscyjskiej dochodzi do wypiętrzenia gór Uralu. W Ameryce Północnej powstają Appalachy. Na południu dochodzi do stopniowego stopienia lądolodu, który przykrywał Gondwanę. W cechsztynie dochodzi do globalnej regresji mórz, wiele zbiorników ulega bardzo znacznemu zasoleniu. Duże obszary dawnej Laurazji zamieniają się w pustynie. W permie powoli kończą się ruchy orogenezy waryscyjskiej. W tej schyłkowej fazie ma miejsce bardzo silna działalność wulkaniczna, powstają wtedy wielkie wylewy law kwaśnych. Pod koniec permu dochodzi do największego w historii Ziemi wymierania gatunków, zwanego czasem barwnie matką wielkich wymierań[3]. Całkowicie znikają wtedy trylobity, koralowce czteropromienne i denkowce.

Według teorii tektoniki płyt Azja zderza się z Europą. Pod koniec permu Laurazja i Gondwana łączą się w Pangeę. Od wschodu wrzyna się w nią morze Tetydy. Pangea zaczyna dryfować na północ.

Bogactwa naturalne edytuj

W Polsce edytuj

Największym bogactwem są złoża miedzi, wydobywane na monoklinie przedsudeckiej i już nie wydobywane w niecce północnosudeckiej, a także złoża soli kamiennej (wydobywane w Kłodawie), soli potasowych, surowców skalnych – czerwonych piaskowców („piaskowiec budowlany”) i zlepieńców, między innymi tak zwany „zlepieniec zygmuntowski”, z którego była wykonana pierwsza kolumna Zygmunta.

Świat organiczny edytuj

Flora edytuj

Zmiana klimatu z gorącego i wilgotnego w karbonie na gorący, ale suchy w permie spowodowała zmiany w składzie flory, zwłaszcza na półkuli północnej. Następuje rozwój roślin nagonasiennych, zwłaszcza rośnie liczba roślin iglastych, ale powstają też pierwsze liściaste: miłorzębowe i sagowce. Bardzo pospolite początkowo były paprocie nasienne, ale potem mocno podupadają. Jedynie na południowych kontynentach (Gondwana) lasy paproci nasiennych były powszechne przez cały perm (flora glossopterysowa). W trakcie permu całkowicie wymierają kordaity. We wczesnym permie (cisuralu) liczne były jeszcze rośliny zarodnikowe, jednak później dość szybko podupadają, zwłaszcza drzewiaste skrzypy i widłaki oraz część drzewiastych paproci. Natomiast zielne rośliny zarodnikowe nadal były pospolite i ograniczane tylko w strefach pustynnych.

Fauna edytuj

W permie zmniejsza się powierzchnia żyznych obszarów szelfów, jednocześnie wiele akwenów jest mocno zasolonych, toteż generalnie spada bioróżnorodność i liczebność fauny wodnej w tym okresie. Podobny proces widać u fauny lądowej, co wiąże się głównie z pustynnieniem. Dość wyraźny wzrost obserwuje się u małży zarówno morskich, jak i słodkowodnych. Duży rozwój notują mszywioły, które wraz z glonami są dominującą grupą budującą ówczesne rafy. Dość pospolite są ciągle ślimaki i ramienionogi (zwłaszcza z rzędu Strophomenida), małżoraczki, a także pierwotniaki z gromady otwornic,w tym duże, np. rodzaj Schwagerina. Bardzo znaczny regres obserwuje się u głowonogów, w tym amonitów, szkarłupni, rzadkie są trylobity, koralowce.

Kręgowce edytuj

Z ryb najpospolitsze są ryby kostnochrzęstne, zwłaszcza paleoniskidy oraz rekiny. Charakterystycznym dla permu jest wielki rozwój tylko w tym okresie rekinów słodkowodnych. Ryby dwudyszne i trzonopłetwe przeżywały okres swojego rozwoju, ale znacznie ustępowały liczebnością wyżej wymienionym grupom. Pojawiły się pierwsze przejściowce. W związku z postępującą suchością klimatu mocno podupadają w permie płazy z grupy labiryntodontów, a kilka pokrewnych im rzędów wymiera. Natomiast bardzo bujny rozwój przeżywają gady, szczególnie gady ssakokształtne, wśród których w późnym permie pojawiają się najwięksi lądowi (3-4 metry długości) drapieżcy, np. Inostrancevia i Dimetrodon. Jednocześnie wiele grup prymitywnych kotylozaurów oraz pierwsze wodne gady – mezozaury – wymierają.

Perm na ziemiach Polski edytuj

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. B.U. Haq, S.R. Schutter. A Chronology of Paleozoic Sea-Level Changes. „Science”. 322 (5898), s. 64–68, 2008. DOI: 10.1126/science.1161648. Bibcode2008Sci...322...64H. 
  2. International Stratigraphic Chart. International Comission on Stratigraphy, grudzień 2016. [dostęp 2016-12-13]. (ang.).
  3. Alexandra Witze: Massive Volcanism May Have Caused Biggest Extinction Ever. Wired, 2010-12-14. [dostęp 2010-12-15]. (ang.).

Bibliografia edytuj

  • Włodzimierz Mizerski, Stanisław Orłowski, 2005: Geologia historyczna dla geografów. PWN
  • Stanisław Orłowski, Michał Szulczewski, 1990: Geologia historyczna. Wydawnictwa Geologiczne.

Linki zewnętrzne edytuj



← mln lat temu
Perm
←4,6 mld 541 485 443 419 359 299 252 201 145 66 23 2