Stosunki międzynarodowe

nauka polityczna

Stosunki międzynarodowe – jedna z subdyscyplin nauk politycznych, bywa (choć wzbudza to poważne kontrowersje wśród większości badaczy) traktowana jako osobna dyscyplina w ramach nauk społecznych. Przedmiotem badań są wszelkie „stosunki społeczne, które kształtują się ponad granicami państw i dotyczą relacji między różnymi podmiotami życia międzynarodowego”[1].

Stosunki międzynarodowe ujmuje się szerzej niż tylko jako stosunki między państwami, ale także między innymi podmiotami, np. organizacjami międzynarodowymi, przedsiębiorstwami i partiami politycznymi z różnych państw[2].

Historia[3] edytuj

Za prekursorów współczesnej nauki o stosunkach międzynarodowych uważa się wielu myślicieli, którzy część swoich prac poświęcili zagadnieniom relacji między narodami, w szczególności kwestiom wojny i pokoju. Do tej grupy zaliczani są m.in. Platon, Arystoteles, Pierre Dubois, Ibn Chaldun, Niccolò Machiavelli, Paweł Włodkowic, Erazm z Rotterdamu czy Hugo Grocjusz. Przez wiele wieków wiedza właściwa dzisiaj dla nauki o stosunkach międzynarodowych była przekazywana w ramach kształcenia służby dyplomatycznej. W tym właśnie celu w 1754 r. powołana została Akademia Orientalna w Wiedniu, uważana za prekursorkę dydaktyki w tej dziedzinie.

Na gruncie akademickim, w początkowym okresie swojej historii nauka o stosunkach międzynarodowych uważana była za jedną z dziedzin politologii oraz rozwijana i nauczana w ramach studiów politologicznych. Proces stopniowego wybijania się na pozycję odrębnej nauki został zapoczątkowany w pierwszych dekadach XX wieku. W 1900 na University of Wisconsin rozpoczęto wykłady z przedmiotu „polityka międzynarodowa” (termin ten do dzisiaj jest w wielu krajach synonimem określenia „stosunki międzynarodowe”). W 1919 Uniwersytet Walijski jako pierwsza na świecie uczelnia uruchomił katedrę polityki międzynarodowej. Wkrótce potem podobne jednostki powstały na Sorbonie, London School of Economics and Political Science i Oxford University. W 1920 powstał Królewski Instytut Spraw Międzynarodowych w Londynie – pierwszy duży think tank i zarazem towarzystwo naukowe specjalizujące się w tej dziedzinie. W 1924 rozpoczęto publikację pierwszego periodyku naukowego – International Affairs.

W Polsce przedmioty związane ze stosunkami międzynarodowymi zostały wprowadzone do programu nauczania na uniwersytetach w okresie międzywojennym. Za pierwszą specjalistyczną jednostkę dydaktyczną uważa się powstałe w 1930 Studium Dyplomatyczne przy Wydziale Prawa Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie.

W 1947 powstał Polski Instytut Spraw Międzynarodowych, rządowy ośrodek badawczy mający służyć polskiej dyplomacji zapleczem eksperckim. Wkrótce potem zainaugurowano najważniejsze polskie czasopismo specjalistyczne, Sprawy międzynarodowe. W latach 1950-1961 istniała też Szkoła Wyższa Służby Zagranicznej, kształcąca kadry dla dyplomacji PRL. Od 1976 na Uniwersytecie Warszawskim działa powstały jako pierwszy w Polsce Instytut Stosunków Międzynarodowych, badania w tej dziedzinie rozwijały się także prężnie na innych uczelniach, m.in. Uniwersytecie Marii Curie-Skłodowskiej, Uniwersytecie Mikołaja Kopernika czy Uniwersytecie Wrocławskim.

Od 1991 stosunki międzynarodowe są w Polsce samodzielnym kierunkiem studiów, który obecnie ma w swej ofercie bardzo wiele uczelni prywatnych i państwowych. Istnieje również wiele pozauczelnianych ośrodków badawczych, zarówno państwowych, jak i działających jako organizacje pozarządowe, m.in. wspomniany już Polski Instytut Spraw Międzynarodowych (PISM), a także Ośrodek Studiów Wschodnich, Instytut Zachodni, Centrum Stosunków Międzynarodowych, Instytut Geopolityki czy Instytut Studiów Strategicznych. Szczególną rolę odgrywa działająca obecnie jako część PISM Akademia Dyplomatyczna, w której nauka stanowi pierwszą część szkolenia przyszłych urzędników służby zagranicznej (wyspecjalizowanej części służby cywilnej, podległej Ministerstwu Spraw Zagranicznych).

Zakres badań edytuj

Ze względu na bardzo szerokie pole badawcze, obejmujące całość zjawisk o zasięgu przekraczającym granice państw, nauka o stosunkach międzynarodowych jest dziedziną wysoce interdyscyplinarną. Zajmujący się nią naukowcy korzystają z dorobku i aparatu badawczego takich nauk jak politologia, prawo, historia, ekonomia, geografia, socjologia, filozofia, a niekiedy nawet psychologia. W konsekwencji, studia akademickie w zakresie stosunków międzynarodowych składają się zwykle z przedmiotów zawierających elementy każdej z tych nauk.

Najczęściej stosowany podział stosunków międzynarodowych przyjmuje za kryterium ich przedmiot. Tradycyjnie za najważniejsze uważano międzynarodowe stosunki polityczne, wojskowe oraz gospodarcze. W ostatnich dekadach coraz większą doniosłość w światowej nauce o stosunkach międzynarodowych zyskują kierunki takie jak międzynarodowe stosunki kulturalne, naukowo-techniczne czy ekologiczne. Stosuje się także inne podziały, np. bazujący na kryterium geograficznym (np. stosunki międzynarodowe w Europie).

Teoria edytuj

Nauka o stosunkach międzynarodowych nie zdołała jak dotąd wypracować jednego, usystematyzowanego i powszechnie akceptowanego wyjaśnienia teoretycznego badanych zjawisk i procesów. Zamiast tego – podobnie jak w wielu innych naukach społecznych – funkcjonuje wiele nurtów i ujęć badawczych. Największą rolę odgrywają obecnie trzy z nich: realizm, liberalizm i konstruktywizm (przy czym każdy z nich ma wiele odmian, zaś wyznający je badacze zgadzają się często tylko w najbardziej ogólnych kwestiach).

Podmioty biorące udział w stosunkach międzynarodowych nazywane są ich uczestnikami lub aktorami. W Polsce najczęściej przyjmuje się ich klasyfikację zaproponowaną przez Józefa Kukułkę. Badacz ten wyróżnił cztery zasadnicze typy uczestników:

  1. narody
  2. państwa
  3. organizacje międzynarodowe
  4. struktury i siły transnarodowe[4].

Nieco odmiennie na kwestię tę patrzy nauka prawa międzynarodowego, która wypracowała pojęcie podmiotów prawa międzynarodowego.

Epistemologia i teoria stosunków międzynarodowych edytuj

Teorie stosunków międzynarodowych można podzielić na dwa obozy epistemologi: „pozytywistyczny” i „post-pozytywistyczny”. Teorie pozytywistyczne ukierunkowane są na powielanie tych metod natury naukowej, które pozwalają analizować materialną siłę uderzeniową. Z reguły skupione są na cechach stosunków międzynarodowych takich jak: zależności między stanami, wielkość siły militarnej, równowaga sił itp. Post-pozytywistyczna epistemologia z kolei odrzuca pomysł, że świat społeczny może zostać zbadany w sposób obiektywny i bez uwzględnienia standardów. Odrzuca centralne idee neorealizmu/neoliberalizmu, takie jak teoria racjonalnego wyboru na płaszczyźnie, na której metoda naukowa nie ma zastosowania w społeczeństwie, a zbadanie stosunków międzynarodowych jest niemożliwe.

Kluczowa różnica pomiędzy tymi dwoma pozycjami leży w tym, iż pozytywne teorie, takie jak neo-realizm oferują nieformalne wytłumaczenia (takie jak: dlaczego i jak siła jest gromadzona). Post-pozytywistyczne teorie skupiają się z kolei na pytaniach, np. co jest rozumiane przez „siłę”; jak ją nadrobić, jak jest gromadzona i jak można ją odtworzyć. Często teorie post-pozytywistyczne wyraźnie wspierają normatywne podejście do stosunków międzynarodowych, poprzez uwzględnienie etyki. „Tradycyjne” stosunki międzynarodowe często były ignorowane, podczas gdy pozytywistyczne teorie tworzyły różnice między „faktami” i normatywnymi osądami, czy też pojęciem „wartości”.

Debata w latach 1980/1990 między pozytywistami i post-pozytywistami stała się dominującą debatą i została określona jako jedna z trzech „Największych Debat” tego okresu.

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Iwona Wyciechowska, Stosunki międzynarodowe i ich uwarunkowania, [w:] Konstanty Adam Wojtaszczyk, Wojciech Jakubowski (red.), Społeczeństwo i polityka. Podstawy nauk politycznych, Warszawa 2003, s. 583.
  2. Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego. Akademia Obrony Narodowej, Warszawa 2008. s. 126. [dostęp 2015-11-16].
  3. Sekcja na podst.: Józef Kukułka, Wstęp do nauki o stosunkach międzynarodowych, Warszawa 2000, s. 69-96.
  4. ibidem, s. 99-116.