Vexilla regis prodeunt
Vexilla regis prodeunt to hymn łaciński utrzymany w metrum dymetru jambicznego[1]. Autorem słów dzieła jest wczesnośredniowieczny biskup katolicki i poeta łaciński Wenancjusz Fortunat, biskup Poitiers. Hymn został wykonany po raz pierwszy w procesji w dniu 19 listopada 569 roku, gdy relikwia Prawdziwego Krzyża została wysłana przez bizantyjskiego cesarza Justyna II na prośbę królowej Franków św. Radegundy (żony Chlotara I) do ufundowanego przez nią klasztoru Świętego Krzyża w Poitiers.
Pierwotnie w liturgii rzymskiej hymn ten śpiewano w Wielki Piątek w uroczystej procesji przeniesienia Najświętszego Sakramentu z ołtarza wystawienia do ołtarza głównego. Aktualnie w zreformowanej liturgii jest używany w liturgii godzin od pierwszych nieszporów Niedzieli Palmowej do nieszporów Wielkiej Środy oraz podczas drugich nieszporów Podwyższenia Krzyża Świętego, a jeśli święto przypada w niedzielę, także podczas pierwszych nieszporów[2]. Przed Soborem watykańskim II hymn znajdował się również w brewiarzu na nieistniejące już święto Znalezienia Krzyża Pańskiego.
Pierwotnie hymn składał się z 8 strof. W X wieku strofy 7 i 8 były stopniowo zastępowane przez nowe (O crux ave, spes unica), została też dodana doksologia Te summa Deus Trinitas[3].
Vexilla, o których mowa w hymnie, to oznaki (narzędzia) Męki Pańskiej, a wśród nich najważniejszy jest Krzyż Święty. Według późniejszej interpretacji symbolicznej miały reprezentować chrzest, eucharystię i inne sakramenty. Clichtoveus Jodocus (XIV-wieczny flamandzki humanista i teolog) wyjaśnia, że tak jak vexilla (łac. vexillum – sztandar, chorągiew, oddział) jest wojskowym insygnium królów i książąt, tak dla Chrystusa jest to krzyż, włócznia i inne narzędzia Pasji, którymi „walczył przeciw prastarym wrogom i odrzucił księcia tego świata”[4].
Tekst łaciński i tłumaczenia polskie
edytujPoniżej znajduje się:
- tekst łaciński autorstwa św. Wenancjusza Fortunata z roku 569 z późniejszymi zmianami[5];
- anonimowe tłumaczenie średniowieczne[6];
- tekst z Kancyjonału pieśni nabożnych (1721)[7];
- tłumaczenie ks. abpa Piotra Mańkowskiego (1866-1933)[8];
- tłumaczenie ks. Tadeusza Karyłowskiego SJ (1882–1945)[9];
- tłumaczenie Leopolda Staffa z Mszału rzymskiego z dodaniem nabożeństw nieszpornych (Bruges-Tyniec, 1949)[10];
- tłumaczenie z Brewiarza[11].
Tekst łaciński | Anonimowe tłumaczenie średniowieczne | Tłumaczenie z Kancyjonału pieśni nabożnych |
Tłumaczenie ks. abpa Piotra Mańkowskiego |
---|---|---|---|
1. Vexilla Regis prodeunt: |
1. Idą krolewskie proporce, |
1. Chorągiew Krola wiecznego, |
1. Króla wznoszą się znamiona, |
Tłumaczenie ks. Tadeusza Karyłowskiego SJ | Tłumaczenie Leopolda Staffa | Tłumaczenie z Brewiarza |
---|---|---|
1. Chorągiew Króla buja wzwyż: |
1. Sztandary Króla wznoszą się: |
1. Sztandary Króla się wznoszą, |
Vexilla regis w kulturze
edytujW literaturze
edytujW Boskiej komedii Dantego (Piekło, Canto XXXIV, 1) można odnaleźć parafrazę pierwszych słów hymnu[13].
Stefan Żeromski w książce „Wiatr od morza” opis zwycięstwa Polaków z Krzyżakami w bitwie pod Świecinem w roku 1462 r. zakończył następującymi słowami: „Dopadł konia brat Iwo i pognał, co koń skoczy, ku Wiśle. Zwiastował radosną nowinę przysiółkom, gburskim strzechom i dworom. Mijając lasy, doliny i pola, ciszą jesieni zasłane, ze łzami uniesienia szczęśliwy Pomorzanin śpiewał pean radosny pustkowiom: Vexilla Regis prodeunt...”[14].
W muzyce
edytujHymn ten na przestrzeni wieków został wielokrotnie opracowany muzycznie.
Najstarsze opracowanie powstało już w średniowieczu w formie chorału gregoriańskiego[15]. Tekst ten opracowało także wielu wybitnych kompozytorów (niektórzy kilkakrotnie), jak np. Guillaume Dufay, Pierre de la Rue, Orlando di Lasso, Giovanni Pierluigi da Palestrina, Tomás Luis de Victoria, Antonio Lotti, Giovanni Battista Pergolesi, Franz Liszt, Giacomo Puccini, Anton Bruckner i inni[16][17].
Tekst hymnu w tłumaczeniu ks. abpa Piotra Mańkowskiego został wykorzystany przez ks. Alojzego Odrobinę CM do napisania pieśni pasyjnej "Króla wznoszą się znamiona"[18][19].
Pierwsza zwrotka tego hymnu została wykorzystana przez Gustava Holsta w jego kompozycji Hymn Jezusa (The Hymn of Jesus, H. 140, op. 37) na dwa chóry: dwugłosowy chór żeński (chłopięcy) i jednogłosowy chór męski (zgodnie z zapisem w partyturze: "Kilka tenorów i barytonów w oddaleniu") i orkiestrę symfoniczną[20]. Powstawała ona w latach 1917–1919, po raz pierwszy została wykonana w roku 1920.
Hymn Vexilla regis pojawia się w pierwszej części utworu (Prelude) wraz z melodią gregoriańską, śpiewany unisono przez głos sopranowy (treble) chóru żeńskiego, po niej chór męski śpiewa pierwszą zwrotkę hymnu Pange, lingua, gloriosi proelium certaminis, po czym następuje część druga utworu (Hymn), w której kompozytor wykorzystał przetłumaczone na język angielski fragmenty apokryficznych Dziejów Jana[21][22].
-
Vexilla regis prodeunt - manuskryt włoski (między 1400 a 1420)
-
Vexilla Regis prodeunt, rękopis austriacki z XIV w.
-
Vexilla Regis prodeunt, melodia gregoriańska we współczesnej szacie gaficznej
Przypisy
edytuj- ↑ Muza łacińska. Antologia poezji wczesnochrześcijańskiej i średniowiecznej (III-XIV/XV w.), opr. ks. M. Starowieyski, Wrocław 2007, s. 156.
- ↑ Brewiarz.pl: Sztandary Króla się wznoszą; Liturgia Godzin. Wydanie skrócone, Pallotinum 1991, s. 373, 1462
- ↑ Opis hymnu na stronie Vexilla Regis
- ↑ Historia hymnu na stronie Vexilla Regis
- ↑ SANCTUS + PORTAL TRADYCYJNY + Kościół Katolicki, Tradycja, Łacińska, Modlitwy + SANCTUS.pl [online], sanctus.pl [dostęp 2021-04-14] .
- ↑ Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. Mirosław Korolko. Wrocław, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, s. 36. ISBN 83-04-00737-1
- ↑ Kancyjonał pieśni nabożnych Według obrzędow Kościoła Świętego Katolickiego, Kraków 1721, Źródła do Dziejów Kultury Duchowej w Polsce 3, Transkrypcja tekstu polskiego i komentarz Jan Godyń, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Wydawnictwo Naukowe, Kraków 2017, s. 225 (s. 171 skanu publikacji)
- ↑ Droga do nieba. Katolicki modlitewnik i śpiewnik, Wydawnictwo Świętego Krzyża, Opole 2006, s. 790
- ↑ Bober A., Światła ekumeny. Antologia patrystyczna, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1965, s. 584-585
- ↑ Mszał Rzymski z dodaniem nabożeństw nieszpornych. G. Lefebvre, Benedyktyn. Przekład polski opracowali mnisi opactwa w Tyńcu. Opactwo ŚŚ. Piotra i Pawła w Tyńcu – Polska. Opactwo Św. Andrzeja, Bruges – Belgia [1956], s. [12] (s. 933 skanu publikacji)
- ↑ Brewiarz.pl: Sztandary Króla się wznoszą; Liturgia Godzin. Wydanie skrócone, Pallotinum 1991, s. 373, 1462
- ↑ The St. Gregory Hymnal and Catholic Choir Book. Singers' ed., Melody ed. (1920), p.297, editor Nicola A. Montani, Published by The St. Gregory Guild, Philadelphia 1920, Publisher: The St. Gregory Guild, Philadelphia, Edition: Singers' Edition, Melody Edition.
- ↑ Divina Commedia - Inferno - Canto XXXIV
- ↑ Stefan Żeromski, Wiatr od morza, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1946, s. 149 (s. 151 skanu publikacji)
- ↑ GregoBase - A database of gregorian scores
- ↑ ChoralWiki: Strony w kategorii „Sacred music”
- ↑ Strony w kategorii „Fortunatus, Venantius Honorius Clementianus/Librettist"
- ↑ GRADUAŁ - Wirtualny Śpiewnik Kościelny: Króla wznoszą się znamiona - nuty melodii pieśni oraz tekst
- ↑ Króla Wznoszą się Znamiona / Vexilla Regis Prodeunt - Alojzy Odrobina CM - nuty i wykonanie pieśni
- ↑ The Hymn of Jesus, Op.37 (Holst, Gustav)
- ↑ Hymn of Jesus / Gustav Holst - tekst
- ↑ The Hymn of Jesus, Op.37 (Holst, Gustav) - partytura
Linki zewnętrzne
edytuj- Teksty, wykonanie i opis hymnu na stronie Vexilla Regis
- GRADUAŁ - Wirtualny Śpiewnik Kościelny: Króla wznoszą się znamiona - nuty melodii pieśni oraz tekst
- Pelagius Asturiensis: Sztandary Króla wznoszą się
- syracydes.pl: Sztandary króla
- Catholic Encyclopedia: Vexilla Regis Prodeunt
- Academic accelerator - Encyclopedia: Vexilla regis prodeunt