Wikipedia

Ateizm w Polsce

Ateizm w Polsce – zjawisko ateizmu występujące na terytorium Polski bądź u osób narodowości polskiej.

Znaczek białoruski z podobizną Kazimierza Łyszczyńskiego, Polaka skazanego w 1688 roku na śmierć z powodu ateizmu
Maria Skłodowska-Curie była jedną z pierwszych Polek otwarcie deklarujących ateizm
W PRL ateizm był oficjalnie promowany przez władze państwowe. Ateistami była część członków aparatu kierowniczego PZPR, między innymi Władysław Gomułka

Historia

edytuj

Ateizm w Polsce sięga epoki renesansu. W XVI wieku uznawani za ateistów byli: dworzanin królewski Jan Zambocki, geograf Aleksander Sculteti i profesor Akademii Krakowskiej Stanisław Zawacki. W 1588 w Krakowie ukazał się pamflet o tytule Simonis Simoni Lucensis ... Athei summa religio[1] (według innych źródeł: Simonis Religio[2]), sugerujący że przebywający na dworze królewskim lekarz Szymon z Lukki głosi pogląd, że Bóg jest wymysłem[3].

Ważną postacią w dziejach ateizmu w Polsce był Kazimierz Łyszczyński, skazany w 1689 przez Komisję Sejmową za ateizm na spalenie na stosie, zamienione w drodze łaski na ścięcie i spalenie zwłok. Publiczna egzekucja miała miejsce na rynku Starego Miasta w Warszawie 30 marca 1689. Przyczyną procesu i skazania Łyszczyńskiego było napisanie przez niego dzieła De non existentia Dei (O nieistnieniu Boga), którego rękopis, a zarazem jedyny egzemplarz, został spalony podczas egzekucji. W swoim traktacie, z którego cytaty zachowały się w mowie oskarżyciela, Łyszczyński pisał: „Bóg jest tworem i dziełem człowieka” oraz „Prosty lud oszukiwany jest przez mądrzejszych wymysłem wiary w Boga na swoje uciemiężenie”[4][5].

W XVIII w., w epoce Oświecenia, do ateizmu w szeregu utworów przyznał się Tomasz Kajetan Węgierski, poeta, epikurejczyk, autor zjadliwych libertyńskich wierszy, podróżnik, wolnomularz, tłumacz i naśladowca Woltera[6].

Pozytywistyczny pisarz Adolf Dygasiński uważał siebie za „bezwyznaniowca” i „materialistę”, i publicznie się do tego przyznawał. Religioznawca i badacz ateizmu Andrzej Nowicki uważa, że za datę narodzin polskiego ateizmu marksistowskiego należy uznać rok 1882, czyli datę powstania partii Proletariat. Teoretykiem marksistowskiego ateizmu był Ludwik Krzywicki (1859-1941). Zdecydowanymi ateistami byli Stanisław Krusiński (jeden z pierwszych popularyzatorów marksizmu w Polsce) i krytyk literacki Bronisław Białobłocki[7].

Na początku XX w. propagatorem ateizmu i naukowego spojrzenia na religię był na ziemiach polskich poeta i publicysta Andrzej Niemojewski. Od 1906 wydawał i redagował antyklerykalne i krytyczne wobec religii pismo Myśl Niepodległa. Wydał też szereg antyreligijnych i wolnomyślicielskich książek, m.in. Objaśnienie katechizmu (1907) i Katechizm wolnego myśliciela (1908), w których atakował dogmatyzm religijny. W 1911 został skazany na rok twierdzy za bluźnierstwo[8].

Pierwszą organizacją wolnomyślicieli polskich była Polska Liga Wolnej Myśli, założona 13 lipca 1906 w Paryżu. Jej twórcami byli polityczni emigranci z Królestwa Polskiego. Program PLWM zatytułowany Organizacja myśli niepodległej, składający się z odezwy do obywateli oraz statutu, został opublikowany w Warszawie 1 września 1906, w pierwszym numerze nowo powstałego pisma Myśl Niepodległa kierowanego przez Andrzeja Niemojewskiego[9]. Pierwszy punkt statutu mówił:

Polska Liga Wolnej Myśli ma na celu zwalczanie dogmatów i przesądów szerzonych i podtrzymywanych przez religie i duchowieństwo oraz rozwijanie światopoglądów opartych na wiedzy i rozumie[10]..

O ateizm w II RP przez środowiska prawicowe był oskarżany prezydent Gabriel Narutowicz[11][12], co było częścią przypuszczonej przeciwko niemu nagonki. Ogólnie w ówczesnej Polsce jawny ateizm był poglądem mało rozpowszechnionym, nawet wśród antyklerykalnej i laickiej inteligencji, o czym świadczy choćby fakt, że w II Rzeczypospolitej nie powołano – tradycyjnie zrzeszającego ateistów – wolnomularstwa wielkowschodowego, chociaż działały organizacje wolnomyślicielskie: Stowarzyszenie Wolnomyślicieli Polskich, Polski Związek Myśli Wolnej, czy Warszawskie Koło Intelektualistów. Wydawane było także pismo „Racjonalista”.

W okresie międzywojennym ukazała się książka Leona Świeżawskiego Bóg Rozsądek. Zasady religii wiarygodności godnej rozsądnego człowieka (1929), będąca wykładem myśli ateistycznej[13], oraz głośne ateistyczne powieści: Emila Zegadłowicza Zmory (1935)[14] i Jana Parandowskiego Niebo w płomieniach (1936)[15]. Drugie wydanie Zmór zostało potępione przez arcybiskupa Adama Sapiehę i skonfiskowane przez prokuraturę krakowską[14]. Zdzisław Mierzyński opublikował książkę Jak człowiek stworzył boga (1931), w której dał popularny wykład ateizmu[16].

Po II wojnie światowej do przełomu lat 80. i 90. XX wieku światopogląd ateistyczny był propagowany przez władze państwowe. Ateizm państwowy przejawiał się m.in. w ograniczeniu pozwoleń na budowę, a także rozbudowę świątyń, prześladowaniu duchownych (jak np. bezprawny[17] areszt kardynała Stefana Wyszyńskiego) czy szykanowaniu członków PZPR biorących regularny udział w praktykach religijnych. W 1957 roku decyzją KC PZPR przy Wydziale Propagandy i Agitacji KC powstała komisja ds. propagandy ateistycznej[18]. W PRL działało też – wspierane przez władze – Stowarzyszenie Ateistów i Wolnomyślicieli, a później powstałe na jego bazie w 1969 roku Towarzystwo Krzewienia Kultury Świeckiej.

Po upadku Polski Ludowej, pomimo braku wsparcia ze strony państwa, procesy ateizacji i laicyzacji w Polsce nie zanikły. W 2007 z inicjatywy Polskiego Stowarzyszenia Racjonalistów powstała Internetowa Lista Ateistów i Agnostyków[19]. W 2009 nieformalna grupa Stowarzyszenie Ateistów zorganizowała akcję Internetowa Galeria Ateistów[20].

 
Baner Fundacji im. Kazimierza Łyszczyńskiego na Paradzie Równości w 2022.

W 2012 roku w Sejmie RP powstał Parlamentarny Zespół ds. Przeciwdziałania Ateizacji Polski[21], liczący 39 posłów i 2 senatorów[22]. Na przełomie 2012 i 2013 roku Polskie Stowarzyszenie Racjonalistów wraz z Fundacją Wolność od Religii zorganizowało w kilkunastu miastach polski[a] akcję billboardową pod hasłem „Nie kradnę, nie zabijam, nie wierzę” oraz „Nie wierzysz, nie jesteś sam” mającą według organizatorów akcji na celu konsolidację ludzi o światopoglądzie ateistycznym[23][24]. Aby podtrzymać i upowszechniać pamięć o Kazimierzu Łyszczyńskim oraz zamanifestować istnienie w Polsce społeczności ateistycznej Koalicja Ateistyczna od 2013 w weekend w okolicach 30 marca (dzień śmierci Łyszczyńskiego) urządza na Rynku Starego Miasta w Warszawie inscenizację egzekucji Łyszczyńskiego jako wydarzenie finałowe warszawskiego Marszu Ateistów[25][26]. Pomysłodawcą inscenizacji i akcji o nazwie „Łyszczyński wraca do miasta” było Polskie Stowarzyszenie Racjonalistów[27][28]. W inscenizacji w postać Łyszczyńskiego wcielili się m.in. Jan Hartman (2014)[29] i Joanna Senyszyn (2017)[30]. 30 marca (dzień kaźni Łyszczyńskiego) jest w Polsce nieoficjalnym Dniem Ateizmu[31].

W Krakowie od 2013 corocznie na przełomie września i października odbywa się Marsz Świeckości[32][33]. Od 2014 Fundacja im. Kazimierza Łyszczyńskiego przyznaje co roku tytuł Ateisty Roku w dwóch kategoriach: krajowej i międzynarodowej[34].

Statystyki

edytuj

W 2004 roku jako osoba niewierząca lub obojętna religijnie określiło się 3,5% obywateli Polski[35]. Według badania eurobarometru z 2005 roku 80% mieszkańców Polski stwierdziło, że wierzy w istnienie Boga, dalsze 15% – w bliżej nieokreślone siły wyższe, a kolejne 3% – nie ustalono[36]. W 2007 roku jako osoba niewierząca, obojętna religijnie lub niezdecydowana określiło się 6%[b] obywateli Polski – oznacza to, że grupa ta podwoiła swoją liczebność w ciągu dwóch lat[b][37]. Natomiast według badań CBOS z 2012 roku liczba osób w Polsce deklarujące ateizm, agnostycyzm lub bezwyznaniowość wynosiła 4,2%, a niewiarę 6%[38], a według badań Eurobarometru z tego samego roku ateiści stanowili w Polsce 2% społeczeństwa, a agnostycy i osoby bezwyznaniowe 3%[39].

Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2011 osoby podające, że nie należą do żadnego wyznania stanowiły 31 marca 2011 roku 2,41% ogółu ludności Polski. Natomiast biorąc pod uwagę, że 7,1% objętych spisem nie udzieliło odpowiedzi na pytanie dotyczące wyznania, a dla 1,63% nie ustalono tej kwestii, stanowiły one 2,64% osób, które udzieliły odpowiedzi na pytanie o przynależność wyznaniową[40].

Według danych opublikowanych w 2015 roku przez Główny Urząd Statystyczny dotyczących wiary Polaków, odsetek Polaków nienależących do żadnego wyznania (ateistów) wynosi 3,1%, natomiast niepotrafiących określić i odmawiających odpowiedzi jest w sumie 2,7%. Deklarujących się jako niewierzący (zadeklarowany ateista) odsetek wynosi 2,6%, obojętny stosunek do wiary 5,3%, natomiast niezdecydowanych/poszukujących odpowiedniego wyznania dla siebie jest 12% (niezdecydowani/ poszukujący to także ludzie, którzy biorą pod uwagę zmianę religii, a nie zostanie ateistą). W miastach powyżej 500 tysięcy mieszkańców co druga osoba (w sumie 51,7%) deklaruje się jako raczej niezwiązana (20,4%) lub zupełnie niezwiązana (31,3%) z lokalną wspólnotą religijną, parafią czy kościołem (nie oznacza to jednak, że ludzie niezwiązani ze wspólnotą religijną są niewierzący. Wśród wierzących jest sporo osób, które mają głęboką wiarę, natomiast nie czują więzi z instytucją kościoła lub są w mniejszym stopniu praktykujący, o czym świadczą statystyki powyżej)[41].

Według wyników Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań 2021 osoby podające, że nie należą do żadnego wyznania stanowiły 31 marca 2021 roku 6,87% ogółu ludności Polski. Natomiast biorąc pod uwagę, że 20,53% objętych spisem nie udzieliło odpowiedzi na pytanie dotyczące wyznania, a dla 0,04% nie ustalono tej kwestii, stanowiły one 8,64% osób, które udzieliły odpowiedzi na pytanie o przynależność wyznaniową[42]. W porównaniu z wynikami poprzedniego spisu, przeprowadzonego 10 lat wcześniej, liczba osób nienależących do żadnego wyznania wzrosła 2,8 razy.

Organizacje

edytuj
 
Transparent Koalicji Ateistycznej niesiony podczas Marszu Ateistów w 2022

Część ateistów w Polsce jest zgrupowanych m.in. wokół takich organizacji, jak:

Zobacz też

edytuj

Uwagi

edytuj
  1. ↑ m.in. w Rzeszowie, Lublinie, Częstochowie, Krakowie i Świebodzinie.
  2. ↑ a b Stwierdzenie takie znajduje się w opisie wyników badania, jednak szczegółowe dane podane w tabeli wyników nie dają w sumie tej wartości.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Marcello (1538-1592) Squarcialupi, Simonis Simonii Lucensis Primum Romani, Tum Calviniani, Deinde Lutherani, denuo Romani, semper autem Athei summa religio, 1588 [dostęp 2021-11-08] (pol.).
  2. ↑ Pierre Bayle: A General Dictionary, Historical and Critical: In which a New and Accurate Translation of that of … Mr. Bayle, with the Corrections and Observations Printed in the Late Edition at Paris, is Included and Interspersed with Several Thousand Lives Never Before Published. The Whole Containing the History of the Most Illustrious Persons of All Ages and Nations … With Reflections on Such Passages of Mr. Bayle, as Seem to Favor Scepticism and the Manichee System, Volume 10. J. Bettenham, 1741.
  3. ↑ Praca zbiorowa, „Dzieje Polski a współczesność”, Wydawnictwo Książka i Wiedza, Warszawa 1966, s. 97–98.
  4. ↑ Andrzej Nowicki, Kazimierz Łyszczyński 1634-1689 [online], Racjonalista.pl [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  5. ↑ Wielka Encyklopedia Polski, t.VI, wyd. Kluszczyński, Kraków 2004 ISBN 83-89550-33-4.
  6. ↑ Mieczysław Klimowicz: Oświecenie. Warszawa: 1972, s. 166–174.
  7. ↑ Andrzej Nowicki, Wykłady o krytyce religii w Polsce, Warszawa 1965, str. 100–101.
  8. ↑ Mariusz Agnosiewicz, Andrzej Niemojewski. Upadek postępowca [online], Racjonalista.pl, 24 lipca 2003 [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  9. ↑ Leszek Gawor, Początki polskiego ruchu wolnomyślicielskiego, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, tom XV (nr 3), 2018, str. 155-164.
  10. ↑ Organizacja Myśli Niepodległej, „Myśl Niepodległa”, nr 1, 1906.
  11. ↑ Łukasz Kosiński: Gabriel Narutowicz – Niechciana prezydentura.. historia.org.pl, 2009-09-12. [dostęp 2015-03-25]. (pol.).
  12. ↑ M. Ruszczyc, Strzały w Zachęcie, Katowice 1987, s. 163. ISBN 83-216-0619-9.
  13. ↑ Władysław Poniecki, Bóg Rozsądek, „Wolnomyśliciel Polski”, nr 14, 1930, str. 1.
  14. ↑ a b Henryk Wroński, O „Zmorach” i zmorach, „Wolnomyśliciel Polski”, nr 11, 1936, str. 1.
  15. ↑ Maria Jolanta Olszewska, W cieniu apokalipsy, czyli Niebo w płomieniach Jana Parandowskiego [online].
  16. ↑ Andrzej Nowicki, Wykłady o krytyce religii w Polsce, Warszawa: Książka i wiedza, 1965, str. 122.
  17. ↑ Jolanta Hajdasz: Wierny towarzysz w cierpieniu. [w:] Przewodnik Katolicki (Nr 32/2012) [on-line]. opoka.org.pl. [dostęp 2012-10-12].
  18. ↑ Praca zbiorowa: Leksykon historii Polski po II wojnie światowej 1944–1997. Warszawa: 2003. ISBN 83-87988-08-1.
  19. ↑ Internetowa Lista Ateistów i Agnostyków. [dostęp 2009-09-09].
  20. ↑ Internetowa Galeria Ateistów [online], ateistyczni.org.pl [dostęp 2009-12-12] [zarchiwizowane z adresu 2009-12-12].
  21. ↑ „Inkwizycja po polsku”, czyli jak działa Sejmowy Zespół ds. Przeciwdziałania Ateizacji Polski.
  22. ↑ Parlamentarny Zespół ds. Przeciwdziałania Ateizacji Polski.
  23. ↑ Ateiści na wielkich billboardach promują niewiarę. Gazeta Wyborcza, 2012-12-19. [dostęp 2013-01-01].
  24. ↑ Ateiści będą wieszać antyreligijne billboardy. Po co? Aby niewierzący mogli „wyjść z cienia”. WPolityce.pl, 2012-09-12. [dostęp 2012-09-12].
  25. ↑ Bruno po polsku [online], www.polityka.pl, 19 marca 2013 [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  26. ↑ DNI ATEIZMU [online], KOALICJA ATEISTYCZNA [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  27. ↑ Joanna Podgórska, Pierwszy polski ateista [online], www.polityka.pl, 4 marca 2011 [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  28. ↑ Łyszczyński wraca do miasta -przestrzeń dla różnorodności [online], Racjonalista.pl [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  29. ↑ Wojciech Karpieszuk, Marsz Ateistów i prof. Hartman w stroju skazańca [online], warszawa.wyborcza.pl, 29 marca 2014 [dostęp 2021-09-20].
  30. ↑ Wojciech Karpieszuk, Marsz Ateistów na Krakowskim Przedmieściu. Prof. Senyszyn w roli ściętego ateisty [online], warszawa.wyborcza.pl, 1 kwietnia 2017 [dostęp 2021-09-20].
  31. ↑ Dzień ateizmu [online], naTemat.pl [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  32. ↑ 21.09.2013 – Kraków – Marsz świeckości [online], krakow112.pl [dostęp 2021-09-20].
  33. ↑ Redakcja, Przez Kraków przeszedł „Marsz Świeckości” [TRANSPARENTY] [online], Polska Times, 1 października 2016 [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  34. ↑ ATEISTKA/ATEISTA ROKU – Fundacja im. Kazimierza Łyszczyńskiego – Ateizm, Racjonalizm, Świeckość [online] [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  35. ↑ Witolda Zdaniewicza i ks. Sławomira Zaręby (red.), Kościół katolicki na początku trzeciego tysiąclecia w opinii Polaków, Warszawa 2004, s. 48, ISBN 83-85945-13-X.
  36. ↑ Eurobarometer Poll 2005.
  37. ↑ POLACY WOBEC KOŚCIOŁA – CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ – Maj 2007.
  38. ↑ Zmiany religijności Polaków po śmierci Jana Pawła II na dzień 11 stycznia 2012 – Centrum Badania Opinii Społecznej.
  39. ↑ Discrimination in the European Union in 2012, s. 234 – T98 i T99.
  40. ↑ Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Główny Urząd Statystyczny, 2013, s. 99. ISBN 978-83-7027-521-1. (pol.).
  41. ↑ Główny Urząd Statystyczny: Życie religijne w Polsce. 2015. [dostęp 2017-04-08].
  42. ↑ Główny Urząd Statystyczny: Tablice z ostatecznymi danymi w zakresie przynależności narodowo-etnicznej, języka używanego w domu oraz przynależności do wyznania religijnego. 2023-09-28. [dostęp 2023-01-03].
  43. ↑ Szumlewicz 2010 ↓, s. 69.
  44. ↑ Polish Humanist Association, Towarzystwo Humanistyczne, Center for Inquiry Poland [online], www.humanizm.net.pl [dostęp 2021-09-20].
  45. ↑ Koalicja Ateistyczna.
  46. ↑ O Fundacji Wolności od Religii.
  47. ↑ Fundacja im. Kazimierza Łyszczyńskiego – Ateizm, Racjonalizm, Świeckość [online] [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  48. ↑ STOWARZYSZENIE WSZECHNICY OŚWIECENIOWO-RACJONALISTYCZNEJ [online] [dostęp 2021-09-20] (pol.).
  49. ↑ Czym jest Kongres Świeckości?
  50. ↑ Ruch Ateistyczny [online] [dostęp 2021-09-20].

Linki zewnętrzne

edytuj
  • Myśl Niepodległa, t. 1, 1906 [dostęp 2021-10-15] (pol.).
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Ateizm_w_Polsce&oldid=74535193”