Ateizm

pogląd odrzucający istnienie Boga lub bóstw

Ateizm (z gr. ἄθεος „bezbożny” – ἀ- a-, „bez” oraz θεός, theos, „bóg”) – brak wiary w istnienie jednego bądź wielu bogów czy też odrzucający wiarę w stwórcę[1][2]; ewentualnie odrzucenie teizmu[a]. Może uznawać religię za sprzeczną z nauką, sprzeczną z rozumem lub niepotrzebną[5][6].

Kwestionowanie wiary w bogów-stwórców można odnaleźć już w hymnach Rygwedy oraz w poglądach myślicieli antycznych takich jak Diagoras z Melos. Ateistami na przestrzeni dziejów były określane osoby, które uznano za wierzące w fałszywych bogów, niewierzące w bogów lub wyznające doktryny wchodzące w konflikt z lokalnie dominującymi religiami. Wraz z upowszechnianiem się wolnomyślicielstwa, sceptycyzmu i późniejszego nasilenia krytyki religii, stosowanie tego określenia zawężało zasięg. Pierwsze osoby, które same określały się jako ateiści, pojawiły się w XVIII wieku podczas epoki oświecenia zwanej wiekiem rozumu[7][8]. W okresie rewolucji francuskiej poglądy ateistyczne zyskały poparcie części rewolucjonistów propagujących kult Rozumu. W XX wieku ateizm państwowy został wprowadzony w krajach komunistycznych takich jak ZSRR, gdzie w połowie lat 50. XX wieku przedmiot o nazwie "naukowy ateizm" został włączony w program edukacyjny na uczelniach[9][10].

Ateizm nie jest tożsamy z antyteizmem i ruchem społecznym zwalczającym religie nazywanym nowym ateizmem. Przedstawiciele tego ruchu, określanego naukowo-racjonalnym, tacy jak Richard Dawkins i Christopher Hitchens, krytykują religię jako przyczynę wielu problemów, konfliktów i wojen, źródło fałszywych przekonań o świecie oraz motywację i usprawiedliwienie dla czynienia zła w ogóle. W związku z tym awangarda ruchu twierdzi, że należy wymazać ideę boga z ludzkiej świadomości[11]. Pewne religijne i duchowe systemy, takie jak formy buddyzmu, które nie wspierają wiary w bogów będących stwórcami i opiekunami świata[12], bywają opisywane jako ateistyczne[13]. Ateiści skłaniają się w kierunku świeckich nurtów, takich jak: humanizm[14], racjonalizm i naturalizm[15].

Definicje i podziały edytuj

Osobne artykuły: BógWiara religijna.

Ateizm, obejmuje spektrum poglądów[b] – od niewiary w istnienie bogów[17][18] po sprzeciw wobec uznawania jakichkolwiek koncepcji natury duchowej, nadprzyrodzonej lub transcendentnej[19].

Ateizm teoretyczny i ateizm praktyczny (pragmatyczny) edytuj

Ateizm teoretyczny to odrzucenie wiary w istnienie bogów jako niezgodnej z rozumem i nauką[20].

W ateizmie praktycznym lub pragmatycznym, znanym również jako apateizm, żyje się tak, jakby nie było bogów, a zjawiska naturalne wyjaśniane są bez odwoływania się do bóstw. Nie zaprzecza się istnieniu bogów, ale mogą oni być uznawani za niepotrzebnych lub bezużytecznych; zgodnie z tym poglądem bogowie nie dostarczają ani celu życia, ani nie wpływają na codzienne życie[21]. Jedną z form ateizmu praktycznego, skierowaną do środowiska naukowego, jest naturalizm metodologiczny – milczące przyjęcie lub założenie filozoficznego naturalizmu w ramach metody naukowej[22].

Ateizm pragmatyczny może przyjmować różnorodne formy:

  • brak motywacji religijnej – wiara w bogów nie motywuje działań moralnych, religijnych lub jakichkolwiek innych;
  • czynne wyłączenie problemu bogów i religii z dążeń intelektualnych i działań praktycznych;
  • obojętność – brak zainteresowania związanego z problematyką bogów i religii;
  • nieświadomość koncepcji bóstwa[23].

Ateizm pierwotny i ateizm wtórny edytuj

 
Oświeceniowy filozof francuski Paul d’Holbach, autor Systemu przyrody (1770), w którym poruszył temat koncepcji społeczeństwa ateistów

Definicje ateizmu różnią się również pod względem tego, jaki stopień rozważań nad koncepcją bóstw musi wykazać dana osoba, aby uznać ją za ateistę. Ateizm był czasami definiowany jako prosty brak wiary w istnienie jakichkolwiek bóstw. Ta szeroka definicja obejmowałaby np. noworodki i inne osoby, którym nie przedstawiono koncepcji teistycznych. Już w 1772 roku Paul d’Holbach powiedział, że wszystkie dzieci rodzą się ateistami i nie mają pojęcia o bogu[24]. Podobnie George H. Smith w 1979 roku zasugerował, że człowiek, który nie zapoznał się z teizmem, jest ateistą, ponieważ nie wierzy w boga; do tej samej kategorii zaliczał również dzieci, które jeszcze nie zostały zapoznane z koncepcją boga i związanymi z tym kwestiami mimo tego, że już byłyby w stanie je przyswoić[25]. Smith stosował podział na ateizm pierwotny (ang. implicit atheism), który odnosił się do braku teistycznej wiary bez świadomego jej odrzucenia, i ateizm wtórny (ang. explicit atheism), który brak teistycznej wiary wiązał z jej świadomym odrzuceniem[26].

Pogląd, że dzieci rodzą się ateistami, jest względnie młody w zachodniej cywilizacji. Przed XVIII wiekiem istnienie boga było tak powszechnie akceptowane, że wątpiono nawet w możliwość istnienia prawdziwego ateizmu. Nazwano to teistycznym innatyzmem – poglądem, że wszyscy ludzie wierzą w boga od urodzenia; z pojęciem tym wiązała się również konotacja, że ateiści po prostu wypierają się swojej wrodzonej wiary[27]. Obecnie można spotkać się z poglądem, że ateiści mają skłonność do szybkiego nawracania się na wiarę w boga w czasach kryzysu, że nawracają się na łożu śmierci lub że nie ma ateistów w okopach[28]. Niektórzy orędownicy tego typu poglądów twierdzą, że antropologiczną korzyścią z religii jest to, że wiara pozwala ludziom lepiej przetrwać trudy życia. Niektórzy ateiści podkreślają, że odnotowano przeciwne przypadki, a wśród nich prawdziwych ateistów w okopach[29]. Przegląd badań opublikowany w 2017 roku sugeruje, że ateiści razem z osobami głęboko wierzącymi najmniej niepokoją się śmiercią[30][31].

Ateizm silny (pozytywny) i ateizm słaby (negatywny) edytuj

Osobny artykuł: Agnostycyzm.

Filozofowie, tacy jak: Antony Flew[32], Michael Martin[33] i William Rowe[34], przeciwstawiali ateizm silny (pozytywny) ateizmowi słabemu (negatywnemu). Ateizm silny to wyraźne stwierdzenie, że bogowie nie istnieją. Ateizm słaby obejmuje natomiast wszystkie inne formy nonteizmu, jak również jest logiczną konsekwencją agnostycyzmu[33][c]. Określenia ateizm słaby i ateizm silny są stosunkowo młode; jednakże ich odpowiedniki, ateizm negatywny i ateizm pozytywny, były używane w literaturze filozoficznej już wcześniej, choć w różnych znaczeniach[32][d].

Przypuszczalna nieosiągalność wiedzy potwierdzającej lub zaprzeczającej istnieniu bogów jest czasami uważana za oznakę, że silny ateizm wymaga skoku wiary[37]. Powszechną odpowiedzią ateistów na ten sposób rozumowania jest stwierdzenie, że niedowiedzione propozycje religijne zasługują na tyle samo niedowierzania, co wszystkie inne niedowiedzione propozycje[38] i że niemożliwość dowiedzenia istnienia boga nie implikuje takiego samego prawdopodobieństwa jego istnienia lub nie[39]. J.J.C. Smart stwierdził, że czasami osoba będąca ateistą, może opisywać siebie jako agnostyka, ze względu na bezzasadny uogólniony sceptycyzm filozoficzny, który zabrania stwierdzić, że wiemy cokolwiek, poza prawami matematycznymi i logiką[40]. Ze względu na to niektórzy ateiści, tacy jak Richard Dawkins, rozróżniają teistów, agnostyków i ateistów według skali prawdopodobieństwa przypisywanej stwierdzeniu bóg istnieje[41].

Goparaju Ramachandra Rao w pracy Positive Atheism, opublikowanej po raz pierwszy w 1972 roku, zaproponował alternatywne znaczenie określenia ateizm pozytywny[42]. Jako osoba, która dorastała w hierarchicznym systemie społecznym opartym o religię, wzywał do stworzenia świeckich Indii i zaproponował wytyczne dla filozofii ateizmu pozytywnego, tzn. takiej, która promuje wartości pozytywne[43].

Ateizm a definicja pojęcia „bóg” edytuj

Niektóre z niejasności i sporów związanych z problemem zdefiniowania ateizmu wynikają z trudności osiągnięcia zgody co do definicji słowa bóg. Mnogość różnorodnych koncepcji boga prowadzi do różnych pomysłów dotyczących zastosowania pojęcia ateizmu. W przypadkach gdy teizm był definiowany jako wiara w jednego boga osobowego, jako ateistów klasyfikowano deistów i politeistów; i na odwrót, Rzymianie oskarżali chrześcijan o ateizm za to, że nie czcili ich bóstw. Ten sposób rozumienia terminu ateizm zarzucono w XX wieku, na skutek przyjęcia rozumienia teizmu jako wiary w jakąkolwiek boskość[44].

Spory między ateistami i teistami wpisują się w historyczne dyskusje między filozofiami niereligijnymi (odrzucającymi nadnaturalne sposoby uzasadniania rzeczywistości) oraz religijnymi (poszukującymi uzasadnienia rzeczywistości przez odwołanie się do czynników nadprzyrodzonych)[45].

Argumenty przemawiające za ateizmem edytuj

 
Tradycyjne dowody na istnienie Boga poddał krytyce oświeceniowy filozof niemiecki Immanuel Kant
Osobny artykuł: Dowodzenie istnienia Boga.

Ateiści odnoszą się do powszechnych argumentów za istnieniem boga lub bogów, takich jak argument z projektu. Teoretyczne przyczyny dla odrzucenia istnienia bogów przyjmują różne formy, przede wszystkim ontologiczne, gnoseologiczne i epistemologiczne, ale niekiedy również psychologiczne lub socjologiczne.

Argumenty epistemologiczne i ontologiczne edytuj

Ateizm epistemologiczny dowodzi, że ludzie nie mogą znać boga lub rozstrzygać o jego istnieniu. Jego podstawą jest agnostycyzm, który przyjmuje różnorodne formy. Zgodnie z filozofią immanencji boskość jest nierozłączna ze światem, włącznie z każdym istniejącym w nim umysłem, a świadomość jest przywiązana do podmiotu. Zgodnie z tą formą agnostycyzmu to ograniczenie punktu widzenia uniemożliwia wyciąganie jakichkolwiek obiektywnych wniosków – od wiary w boga po dowody na jego istnienie. Racjonalistyczny agnostycyzm Kanta i okresu oświecenia przyjmuje jedynie wiedzę wydedukowaną przy użyciu ludzkiej racjonalności; ta forma ateizmu jako podstawę przyjmuje, że bogowie nie są zauważalni, a więc nie można stwierdzić ich istnienia. Sceptycyzm filozoficzny, oparty na przemyśleniach Davida Hume’a, dowodzi że pewność w jakiejkolwiek kwestii jest niemożliwa, a więc nikt nigdy nie może wiedzieć o istnieniu boga. Przydzielanie agnostycyzmu do ateizmu jest kwestionowane; może być on również uważany za niezależny podstawowy światopogląd[21].

Inne argumenty ateizmu, które mogą zostać sklasyfikowane jako epistemologiczne lub ontologiczne, w tym pozytywizm logiczny i ignostycyzm, dowodzą bezsensowności lub niezrozumiałości podstawowych terminów takich jak bóg i twierdzeń takich jak bóg jest wszechmogący. Teologiczny nonkognitywizm utrzymuje, że twierdzenie bóg istnieje nie wyraża propozycji, ale jest bezsensowne lub kognitywistycznie bez znaczenia. Rozważano jak sklasyfikować ten sposób myślenia, jako formę ateizmu czy agnostycyzmu. Filozofowie A.J. Ayer i Theodore Drange odrzucają obydwie kategorie, twierdząc, że obydwa obozy akceptują bóg istnieje jako propozycję; zamiast tego umieszczają nonkognitywizm w jego własnej kategorii[46][47].

Argumenty metafizyczne edytuj

Osobne artykuły: MonizmFizykalizm.

Ateizm metafizyczny opiera się na metafizycznym monizmie – poglądzie, że rzeczywistość jest homogeniczna i niepodzielna. Wynika stąd specyficzna ontologia; odpowiednio definiuje się, co istnieje, a co nie. Bezwzględni ateiści metafizyczni przypisują siebie do jednej z form fizykalizmu, w związku z tym wyraźnie zaprzeczają istnieniu istot niefizycznych. Względni ateiści metafizyczni utrzymują domniemane zaprzeczenie konkretnej koncepcji boga opierając się na niezgodności pomiędzy ich indywidualnymi filozofiami a atrybutami przypisywanymi bogu chrześcijańskiemu, takimi jak bezczasowość, transcendencja, osobowość czy jedność. Przykładami względnego ateizmu metafizycznego są panteizm, panenteizm i deizm[48].

Argumenty psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne edytuj

Osobne artykuły: Psychologia religiiNeuroteologia.

Ateiści często negowali realność czy wręcz samą możliwość teologicznego objawienia, jako podstawy religii w skali masowej, a zarazem przeczyli też istnieniu szansy na to, że tzw. religia naturalna, taka, jaką ona wyewoluowała na przestrzeni pokoleń, odpowiada prawdzie o hipotetycznych rzeczywistościach metafizycznych; uważali taką szansę za infinitezymalną lub zerową[e]. Ludwig Feuerbach[49] uważał, że bóg i wierzenia religijne są ludzkimi wymysłami, stworzonymi, aby zaspokajać różnorodne potrzeby psychologiczne i emocjonalne. Jest to również pogląd wielu buddystów[50]. Karl Marx i Friedrich Engels, pod wpływem prac Feuerbacha, twierdzili, że wiara w boga i religia są funkcjami społecznymi, używanymi przez ludzi będących u władzy, aby uciskać klasę robotniczą. Według Michaiła Bakunina idea boga implikuje porzucenie rozsądku i sprawiedliwości oraz jest negacją ludzkiej wolności i kończy się zniewoleniem ludzkości. Odwrócił on sławny aforyzm Woltera, że gdyby bóg nie istniał, konieczne byłoby stworzenie go, pisząc, że jeśli bóg by rzeczywiście istniał, to konieczne byłoby obalenie go[51].

Argumenty logiczne i dowodowe edytuj

 
Pierwsze przedstawienie problemu zła przypisuje się Epikurowi
Osobny artykuł: Problem zła.

Ateizm logiczny utrzymuje, że różnorodnym koncepcjom bogów, takim jak Bóg osobowy w chrześcijaństwie, przypisuje się logicznie niekonsekwentne właściwości. Przedstawia on argumenty dedukcyjne przeciwko istnieniu Boga, które dowodzą niekompatybilności pomiędzy pewnymi cechami, takimi jak perfekcja, status twórcy, niezmienność i bezczasowość, wszechwiedza, wszechobecność, wszechmoc, wszechmiłosierność, transcendencja, osobowość, niefizyczność, sprawiedliwość i miłosierdzie[52].

Ateiści teodycejscy uważają, że świata, którego doświadczają, nie da się pogodzić z właściwościami powszechnie przypisywanymi bogu i bogom przez teologów. Twierdzą, że wszechwiedzący, wszechobecny, wszechmocny i wszechmiłosierny bóg nie jest zgodny ze światem, w którym istnieją problem zła i cierpienie, a boska miłość jest ukryta przed wieloma osobami[53]. Podobną argumentację przypisuje się Buddzie Siakjamuniemu, którego nauki stały się podstawą buddyzmu[54]. Wiele myślicieli ateistycznych (np. w nurcie materialistycznym i marksistowskim) przeczyło i nadal przeczy istnieniu wolnej woli i duszy. Do problemu zła odniósł się następująco Epikur:

Czy Bóg chce zapobiec złu, lecz nie może? Zatem jest bezsilny.
Czy może, ale nie chce? Zatem jest zły.
Czy i może, i chce zarazem? Skąd więc bierze się zło?[55]

Ateiści potrafią posługiwać się argumentami empirycznymi w swych polemikach. Zadanie jest ułatwione, gdy religia głosząca określoną ideę Boga wypowiada przy tym twierdzenia na temat konstrukcji świata, np. o istnieniu w pewnym jego regionie królestwa Bożego itp. (tak było w przypadku kosmologii średniowiecznej[56][57][58] i starożytnej[59]).

Argumenty antropocentryczne i aksjologiczne edytuj

Ateizm aksjologiczny, nazywany konstruktywnym, odrzuca istnienie bogów na rzecz wyższego absolutu, takiego jak humanizm. Ta forma ateizmu przyjmuje humanizm jako absolutne źródło etyki i wartości i pozwala poszczególnym osobom rozwiązywać problemy moralne bez odwoływania się do boga. Marks, Nietzsche, Freud i Sartre używali tego argumentu, aby przekazać przesłanie wyzwolenia, pełnego rozwoju i nieskrępowanego szczęścia[21].

Niekiedy też za wyższy absolut (od tego związanego z teizmem) uważa się np. przetrwanie, skuteczność w realizowaniu celów, zwiększanie wpływów. Przykładowo w odniesieniu do polityki, Niccolò Machiavelli głosił, że aby osiągać cele państwa można korzystać z wszelkich dostępnych środków (także np. podstępu i okrucieństwa)[60], a polityka musi być oddzielona od moralności – chodzi w niej o skuteczność, a nie o czynienie dobra[61]. Koncepcję Boga krytykuje się wtedy – na gruncie tzw. memetyki, socjodarwinizmu memetycznego – jako niesłuszną na podstawie związanych z nią poglądów etycznych, jeżeli są podstawy do twierdzenia, że stawiają one swych wyznawców w gorszej pozycji życiowej od innych – przez co ograniczeniu miałby ulegać udział danej np. religii w świecie[62] (wraz z jej wszystkimi wyrafinowanymi teoriami)[63], więc w dalszej perspektywie czekałby ją zanik[64]. Punktem wyjścia takiego postawienia sprawy jest przyjęcie, że światem rządzą pewne zasady i zależności przyczynowo-skutkowe („konieczność”), w tym także w zakresie mechanizmów przekazywania i nabywania wiary, dysponowania dobrami materialnymi i środkami przekazu, dla których nie mają wyraźnego znaczenia prywatne przekonania, a od których zależy rosnący lub malejący udział w życiu społecznym[65] – największy sukces odnoszą ci, którzy wyzyskują je dla swej korzyści bez oglądania się na moralność; zakłada się, że nie ma ingerencji Boga w świat, mających na celu przywrócenie religii i moralności, lub są one znikome[66].

Etymologia edytuj

 
Greckie słowo αθεοι (atheoi), które pojawia się w Liście do Efezjan 2:12, na rękopisie Chester Beatty II. Zwykle tłumaczy się je jako [ci, którzy są] bez boga[67].

We wczesnej klasycznej grece przymiotnik ἄθεος (atheos – przedrostek przeczący ἀ- + θεός, theos, „bóg”) oznaczał bezbożny. Słowo to w V wieku zaczęło wskazywać na bardziej zamierzoną, aktywną bezbożność, zyskując znaczenia: zrywanie związku z bogami lub negujący bogów. We współczesnych tłumaczeniach klasycznych tekstów atheos przekładane jest jako ateistyczny. W starożytności istniał także rzeczownik ἀθεότης (atheotēs), oznaczający ateizm. Transliteracji do łacińskiego atheos dokonał Cyceron. Określenia tego używano często w czasie dyskusji pomiędzy wczesnymi chrześcijanami a hellenistami; każda ze stron przypisywała je drugiej w sposób pejoratywny[68].

Karen Armstrong napisała, że w XVI i XVII wieku słowo „ateista” nadal było zarezerwowane wyłącznie dla polemik; określenie to było zniewagą i nikt nie określał siebie tym słowem[69]. Ateizm został użyty do opisu samowolnie ujawnionego przekonania dopiero w XVIII-wiecznej Europie, szczególnie oznaczając niedowierzanie w monoteistycznego abrahamowego boga[70]. W XX wieku zaczęto rozszerzać ten termin w odniesieniu do niedowierzania we wszystkie bóstwa, choć w zachodnich społeczeństwach pozostało powszechne opisywanie ateizmu jako niedowierzania w boga[33].

Historia edytuj

Choć idea określana mianem ateizmu powstała w XVI-wiecznej Francji[71], to poglądy, które dziś zostałyby uznane za ateistyczne, pojawiły się już w Indiach okresu wedyjskiego oraz w starożytnych Grecji i Rzymie.

Starożytność edytuj

 
Ze względu na brak boga stwórcy, buddyzm jest powszechnie określany jako nonteistyczny

Indie edytuj

Kwestionowanie wiary w bogów-stwórców można odnaleźć już w hymnach Rygwedy:

Kto naprawdę wie? Kto to tutaj ogłosi?
Skąd to się wzięło? Skąd jest to stwarzanie?
Bogowie przyszli później razem ze stworzeniem tego świata.
Któż więc wie, skąd to wyniknęło?
Skąd to stwarzanie świata wyniknęło
– być może samo się uformowało lub być może nie
– tylko on jeden na wysokościach, który spogląda na nie z góry,
tylko on wie – lub być może nie wie.

fragment księgi X (hymn 129) w tłumaczeniu Barbary Mikołajewskiej[72]

Hinduizm jest zasadniczo teistyczną religią, ale można w nim znaleźć również szkoły ateistyczne. Całkowicie materialistyczna i antyteistyczna szkoła filozoficzna ćarwaka (niezaliczana do sześciu ortodoksyjnych szkół hinduizmu), klasyfikowana jako system nastika, jest dowodem na istnienie ruchu materialistycznego wewnątrz hinduizmu[73]. Nasza wiedza na temat filozofii ćarwaka jest fragmentaryczna, gdyż to, co o niej wiadomo, pochodzi głównie ze źródeł krytykujących ją[74]. Do innych filozofii indyjskich, uważanych za ateistyczne, zaliczane są klasyczne sankhja i mimansa. Odrzucenie istnienia boga stwórcy można spotkać również w dźinizmie i buddyzmie[75].

Grecja edytuj

Zachodni ateizm ma swoje korzenie w greckiej filozofii przedsokratejskiej, ale nie wyodrębnił się jako odrębny światopogląd aż do późnego oświecenia[76]. Pierwsze koncepcje ateistyczne odnoszą się do połowy VI wieku p.n.e.[77] Diagoras z Melos, grecki filozof z V wieku p.n.e., który był ostrym krytykiem religii i mistycyzmu, jest znany jako „pierwszy ateista”[78]. Hippon z wyspy Samos już w starożytności uważany był za ateistę[77]. Inni ateiści wybrali bardziej zawoalowaną formę krytyki religii. Jaskrawym wzorem krytyki religii jest fragment niezachowanej do naszych czasów tragedii Krycjasza pt. „Syzyf”[77]. Krycjasz widział religię jako ludzki wynalazek, używany do nakłaniania ludzi poprzez zastraszenie do życia zgodnie z zasadami moralnymi[79]; zdaniem Krycjasza ten wymysł jest po to, aby okiełznać człowieka i wytępić bezprawie dlatego, by masy pokornie ulegały władzom[77]. Atomiści, tacy jak Demokryt, podejmowali się próby wyjaśnienia świata w czysto materialistyczny sposób, bez odniesień do duchowości lub mistycyzmu. Do innych filozofów przedsokratejskich, którzy prawdopodobnie mieli ateistyczne poglądy, należą Prodikos z Keos i Protagoras. Greccy filozofowie z III wieku p.n.e., Teodor Ateista[80] i Straton z Lampsaku[81], również nie wierzyli w bogów.

 
W Obronie Sokratesa Platona, Sokrates (na zdjęciu) został oskarżony przez Meletusa o niewiarę w bogów

Sokrates został oskarżony o bezbożność[82] na podstawie tego, że zainspirował wątpliwości w istnienie państwowych bogów[83]. Został skazany na śmierć, mimo że zaprzeczał oskarżeniom o bycie całkowitym ateistą[84], mówiąc, że nie może być ateistą, ponieważ wierzy w duchy[85]. Sokrates również modli się do różnych bogów w dialogu Fajdros[86] i powołuje się na Zeusa w dialogu Państwo[87].

Euhemer (ok. 330–260 r. p.n.e.) głosił swój pogląd, że bogowie byli tylko ubóstwionymi władcami, zdobywcami i założycielami z przeszłości, a ich kulty i religie były w gruncie rzeczy kontynuacją królestw, które przeminęły, i wcześniejszych struktur politycznych[88]. Choć, ściśle rzecz biorąc, nie był ateistą, Euhemer był później krytykowany za rozprzestrzenienie ateizmu po całej zamieszkałej ziemi poprzez wymazywanie bogów z pamięci[89].

Epikur (ok. 341–270 r. p.n.e.), materialista atomistyczny, kwestionował istnienie życia pozagrobowego i osobowych bóstw; uważał duszę za czysto materialną i śmiertelną. Jego zdaniem bogów nie interesują ludzie, nie wpływają oni na świat[90][91].

Rzym edytuj

Lukrecjusz (ok. 99–55 r. p.n.e.), rzymski poeta, zgodził się, że jeśli bogowie istnieją, to nie interesuje ich ludzkość i nie są zdolni wpływać na świat naturalny. Dlatego uważał, że ludzkość nie powinna się obawiać nadnaturalnego. Swoje epikurejskie poglądy na temat kosmosu, atomów, duszy, śmiertelności i religii objaśnia w poemacie De rerum natura[92], który spopularyzował filozofię Epikura w starożytnym Rzymie[93].

Sekstus Empiryk, rzymski filozof, utrzymywał, że powinno się powstrzymywać od osądu na temat praktycznie wszystkich wierzeń (rodzaj sceptycyzmu znany jako sceptycyzm Pyrrona), że nic nie było z natury złe i że ataraksja osiągalna jest poprzez powstrzymywanie się od osądu. Względnie duża liczba ocalałych dzieł jego autorstwa miała trwały wpływ na późniejszych filozofów[94].

Znaczenie słowa ateista zmieniało się na przestrzeni klasycznej starożytności. Wcześni chrześcijanie byli nazywani ateistami przez niechrześcijan, ze względu na ich brak wiary w pogańskich bogów[95]. W Cesarstwie Rzymskim wielu chrześcijan zostało straconych w pierwszych trzech wiekach chrześcijaństwa za odrzucenie rzymskich bogów w ogóle, a w szczególności za odrzucenie kultu cesarza. Gdy chrześcijaństwo stało się religią państwową Rzymu za panowania Teodozjusza I Wielkiego w 381 r. n.e., herezja stała się przestępstwem karalnym[96].

Od średniowiecza do XIX wieku edytuj

Akceptacja dla poglądów ateistycznych była rzadko spotykana zarówno w czasie wczesnego, jak i późniejszego średniowiecza (porównaj z inkwizycją średniowieczną); metafizyka, religia i teologia były dominującymi nurtami zainteresowania[97]. Istniały jednak w tym czasie ruchy, które przedstawiały heretyckie koncepcje chrześcijańskiego boga, w tym różne poglądy na temat natury, transcendencji i możliwości poznania boga. Jednostki i grupy, takie jak: Jan Szkot Eriugena, Amalryk z Bène i Bracia i Siostry Wolnego Ducha, utrzymywały chrześcijański punkt widzenia ze skłonnością do panteizmu. Mikołaj z Kuzy utrzymywał formę fideizmu, którą nazywał docta ignorantia, wyrażającą pogląd, że Bóg jest poza ludzką kategoryzacją, a nasza wiedza na temat boga ogranicza się do przypuszczeń. William Ockham zainspirował antymetafizyczne skłonności swoim nominalistycznym ograniczeniem ludzkiej wiedzy do pojedynczych obiektów i wskazał, że boska istota nie może zostać intuicyjnie i racjonalnie zrozumiana przez ludzki intelekt. Zwolennicy Ockhama, tacy jak Jan z Mirecourt i Mikołaj z Autrécourt rozpowszechniali ten pogląd. Wynikający z niego podział pomiędzy wiarą a rozumem zainspirował późniejszych teologów, takich jak John Wycliffe, Jan Hus i Marcin Luter[97].

Renesans pozwolił na ekspansję wolnomyślicielstwa i sceptycznego dochodzenia. Jednostki, takie jak Leonardo da Vinci, poszukiwały doświadczalności jako środka wytłumaczenia i sprzeciwiały się argumentum ad verecundiam. Do innych krytyków religii i Kościoła tego czasu zaliczyć można Niccolò Machiavellego, Bonaventure des Périers i François Rabelais[94].

 
Ludwig Feuerbach, autor książki O istocie chrześcijaństwa (1841), która wywarła znaczny wpływ na filozofów, takich jak Engels, Marx, Strauss i Nietzsche. Uważał boga za ludzki wymysł, a czynności religijne za zaspokajanie własnych pragnień.

W czasie renesansu i reformacji nastąpiło odrodzenie żarliwości religijnej, czego dowodem może być rozprzestrzenianie się nowych nurtów religijnych, bractw religijnych i powszechnej pobożności w katolickim świecie, jak również pojawienie się coraz bardziej surowych sekt protestanckich, takich jak kalwiniści. Ta era międzykonfesjonalnego współzawodnictwa zezwoliła na coraz szerszy zakres teologicznych i filozoficznych spekulacji, z których większość została później wykorzystana do rozwoju sceptycznego światopoglądu religijnego.

Krytyka chrześcijaństwa nasiliła się w XVII i XVIII wieku, zwłaszcza we Francji i Anglii. Niektórzy myśliciele protestanccy, tacy jak Thomas Hobbes, byli zwolennikami filozofii materialistycznej i sceptycyzmu w stosunku do wydarzeń nadnaturalnych, podczas gdy żydowsko-holenderski filozof Baruch Spinoza odrzucał opatrzność na rzecz panteistycznego naturalizmu. Pod koniec XVII wieku deizm zyskał otwartych zwolenników wśród intelektualistów, takich jak John Toland. Pomimo szydzenia z chrześcijaństwa wielu deistów gardziło ateizmem. Francuski ksiądz Jean Meslier, autor traktatu filozoficznego Testament, wzywał do walki z tyranią oraz religią i promował ateizm[98][99]. W ślad za nim poszli inni, otwarcie ateistyczni myśliciele, tacy jak Paul d’Holbach i Jacques-André Naigeon[100]. Jeszcze wcześniej traktat o nieistnieniu Boga (De non Existentia Dei) zdecydowanie krytykujący religię jako fałsz i świadomą manipulację w celu ucisku politycznego i ekonomicznego napisał Kazimierz Łyszczyński. Jedyny egzemplarz książki (rękopis) został w 1689 roku spalony wraz z autorem[101]. David Hume interpretowany jest jako sceptyk religijny, którego zdaniem przekonania religijne nie mają podstawy w rozumie, nie stanowią wiedzy ani nie są racjonalne, ale są efektem wyobraźni i uczuć[102].

Rewolucja francuska była przełomowym momentem w szerzeniu poglądów ateistycznych. Próby wprowadzenia w życie cywilnej konstytucji kleru doprowadziły do antyklerykalnej przemocy i wydalenia wielu duchownych z Francji. Do władzy doszli w 1793 roku jakobini, co zapoczątkowało rządy terroru. Najbardziej zagorzali ateiści próbowali z użyciem siły dokonać dechrystianizacji Francji, religię zastępując kultem Rozumu. Inni przywódcy rewolucji, m.in. Maximilien de Robespierre nie popierali tego kultu i już w 1794 roku wprowadzono nowy – kult Istoty Najwyższej[103].

Ateizm obecny był w XIX-wiecznej myśli rosyjskiej, wśród socjalistów i nihilistów. Postać rosyjskiego ateisty Iwana Karamazowa, który odrzuca boga z powodu cierpień niewinnych – ze względu na „łzy dziecka” – pojawia się w powieści Bracia Karamazow Fiodora Dostojewskiego[104].

W drugiej połowie XIX wieku ateizm nabrał dużego znaczenia pod wpływem filozofów racjonalistycznych i wolnomyślicielstwa. Wielu ważnych niemieckich filozofów tego okresu zaprzeczało istnieniu bóstw i było krytycznych w stosunku do religii, wśród nich byli: Ludwig Feuerbach, Arthur Schopenhauer, Karl Marx, Friedrich Engels i Friedrich Nietzsche[105]. Humanizm pozytywistyczny tych filozofów był nie tyle ateizmem, co anty-teizmem, czy konkretnie anty-chrystianizmem[106].

XX i XXI wiek edytuj

Ateizm w XX wieku, szczególnie w formie ateizmu praktycznego, zyskał w wielu społeczeństwach. Myśl ateistyczna zdobyła uznanie w szerokim zakresie innych filozofii, takich jak: egzystencjalizm, obiektywizm, świecki humanizm, nihilizm, pozytywizm logiczny i feminizm[107].

Pozytywizm logiczny i scjentyzm przetarły drogę filozofii analitycznej, strukturalizmowi i naturalizmowi. Pozytywizm logiczny i filozofia analityczna odrzuciły klasyczny racjonalizm i metafizykę na rzecz ścisłego empiryzmu i epistemologicznego nominalizmu. Orędownicy tych nurtów, tacy jak Bertrand Russell, zdecydowanie odrzucili wiarę w boga. Ludwig Wittgenstein w swoich wczesnych pracach podjął próbę oddzielenia metafizycznego i nadprzyrodzonego języka od racjonalnego dyskursu. Alfred Jules Ayer dowodził braku weryfikowalności i bezsensowności twierdzeń religijnych, przytaczając swoją przynależność do nauk empirycznych. Strukturalizm Claude’a Lévi-Straussa przypisywał źródła języka religii do ludzkiej podświadomości w zaprzeczaniu jej transcendentalnego znaczenia. J.N. Findlay i J.J.C. Smart argumentowali, że istnienie boga nie jest logicznie konieczne. Naturaliści i materialistyczni moniści, tacy jak John Dewey, rozważali świat naturalny jako podstawę wszystkiego, zaprzeczając istnieniu boga i nieśmiertelności[40][108].

Polityk hinduski Periyar Ramasamy walczył z hinduizmem i braminami za dyskryminowanie i podziały ludności w imię systemu kastowego i religii[109].

W 1966 tygodnik „Time” spytał Czy Bóg jest martwy?[110] w odpowiedzi na ruch śmierci boga, cytując szacunki, że prawie połowa ludzi na świecie żyła pod wpływem antyreligijnej siły, a kolejne miliony w Afryce, Azji i Ameryce Południowej nie wiedziały o istnieniu chrześcijańskiego boga[111].

Reżimy komunistyczne stawiały ateizm w złym świetle, zwłaszcza tam, gdzie występował silny sentyment antykomunistyczny (np. w Stanach Zjednoczonych), pomimo faktu, że prominentni ateiści byli antykomunistami[112].

Od upadku Muru Berlińskiego liczba aktywnych reżimów antyreligijnych znacząco się zmniejszyła. W 2006 Timothy Shah z Pew Research Center stwierdził, że na całym świecie wszystkie główne grupy religijne zyskują coraz większe zaufanie i wpływy[113]. Gregory Paul i Phil Zuckerman uznali, że rzeczywista sytuacja jest o wiele bardziej złożona i pełna niuansów[114].

 
Główni przedstawiciele nowego ateizmu: Richard Dawkins (u góry z lewej), Christopher Hitchens (u góry z prawej), Daniel Dennett (u dołu z prawej) oraz Sam Harris (u dołu z lewej)

W XX wieku ateizm stał się najbardziej powszechnym poglądem wśród amerykańskich naukowców (patrz tutaj).

Na początku XXI wieku nastąpiło kilka wydarzeń istotnych dla rozpowszechniania i postrzegania ateizmu. Francuski filozof Michel Onfray opublikował w 2005 roku Traktat ateologiczny, w którym stwierdził, że religie przypominają bajki dla dzieci[104]. W 2006 roku ukazał się bestseller Bóg urojony autorstwa brytyjskiego zoologa i ewolucjonisty Richarda Dawkinsa. Na fali popularności książki Dawkins rozpoczął w 2007 roku kampanię społeczną pod nazwą Out Campaign, mającą zachęcić ateistów do ujawniania swoich poglądów[115]. W 2007 roku ukazała się książka bóg nie jest wielki. Jak religia wszystko zatruwa napisana przez pisarza Christophera Hitchensa, zaliczanego obok Dawkinsa, Daniela Dennetta i Sama Harrisa do „Czterech jeźdźców” nowego ateizmu[116]. Dawkins w filmie Źródło wszelkiego zła? (2006) i Larry Charles w filmie Wiara czyni czuba (ang. Religulous, 2008) starali się ukazać szkodliwość i absurdalność wierzeń[117].

Kraje komunistyczne edytuj

W XX wieku doświadczono również awansu politycznego ateizmu, do którego zachętą były interpretacje prac Marksa i Engelsa. Po rewolucjach rosyjskich z 1917 roku, zwiększona wolność mniejszościowych religii utrzymywała się przez kilka lat, zanim wprowadzono politykę stalinizmu, która obróciła się w stronę represji w stosunku do religii. ZSRR i inne państwa komunistyczne promowały ateizm państwowy i przeciwstawiały się religii, często przy użyciu brutalnych środków[118]. W 1967 roku rząd Albanii pod przywództwem Envera Hodży ogłosił zamknięcie wszystkich instytucji religijnych w kraju, ogłaszając to państwo pierwszym na świecie oficjalnie ateistycznym krajem[119].

Demografia edytuj

 
Kolorami zaznaczono procent osób, które w 2010 r. zgodziły się z twierdzeniem: Nie wierzę, że istnieje jakakolwiek forma duchów, boga lub siły życiowej (badanie Eurobarometru)
 
Odsetek osób w wybranych państwach europejskich, które w 2005 zdeklarowały niewiarę w jakąkolwiek formę duchów, boga lub siły życiowej[120]

Trudno jest oszacować liczbę ateistów na świecie. Respondenci ankiet związanych z wiarą religijną mogą różnie definiować ateizm lub wyznaczać różne granice pomiędzy ateizmem, niereligijną wiarą i nieteistycznymi wyznaniami religijnymi i duchowymi[121].

Według badania z 2015 roku 22% ludności świata deklaruje się jako niereligijna, jako zadeklarowani ateiści deklaruje się 11% światowej populacji, w Europie Zachodniej 51% osób deklaruje się jako niereligijne lub jako zadeklarowani ateiści, a najbardziej ateistycznym krajem są Chiny, gdzie 61% ludności deklaruje się jako zadeklarowani ateiści[122][123].

64–65% Japończyków określa siebie jako ateistów, agnostyków lub niewierzących (dane opublikowane w 2005 roku)[124][125]. Liczba takich osób w Unii Europejskiej wynosi od 6% we Włoszech do 85% w Szwecji[124]. W Rosji, w zależności od źródła, udział ateistów określa się jako wynoszący od 13[126] do 48% ludności[124].

Encyklopedia Britannica podała w 2005 roku, że osoby niereligijne stanowiły około 11,9% populacji świata, a ateiści około 2,3%; odsetek ten nie obejmował osób wyznających ateistyczne i nieteistyczne religie, takie jak buddyzm, dźinizm czy raelizm[127]. Badanie opinii z listopada i grudnia 2006, opublikowane w „Financial Times”[128] podaje dane dla Stanów Zjednoczonych i pięciu krajów europejskich. Amerykanie są bardziej skłonni od Europejczyków do zdeklarowania wiary w pewną formę boga lub istoty najwyższej (73%). Wśród ankietowanych pełnoletnich Europejczyków Włosi byli najbardziej skłonni do deklarowania tego typu wiary (62%), a Francuzi najmniej (27%). We Francji 32% osób deklarowało się jako ateiści, a dodatkowe 32% jako agnostycy.

Według danych UE (2005) 18% populacji UE nie wierzy w boga; 27% stwierdza istnienie jakiejś formy ducha lub siły życiowej; podczas gdy 52% stwierdza wiarę w konkretnego boga. Odsetek wierzących wzrasta do 65% wśród tych, którzy opuścili szkołę mając 15 lat; respondenci, którzy uważają, że pochodzą z rygorystycznej rodziny byli bardziej skłonni do wiary w boga od tych, którzy czuli, że ich wychowaniu brakowało jednoznacznych reguł[129].

Według sondażu z 2004 roku 49% mieszkańców Czech zadeklarowało się jako ateiści (nie wlicza się do tej liczby agnostyków) i ich liczba stale rośnie; tylko 32% wierzyło w istnienie Boga[130].

Według badania GUS z 2015 roku odsetek Polaków deklarujących się jako niewierzący wynosi 2,6%[131]. Według innych danych w Polsce ludzi niewierzących lub obojętnych w sprawie wiary jest 3,5%[132] lub 4,2%[133].

Osobny artykuł: Ateizm w Polsce#Statystyki.

Ateizm w poszczególnych krajach edytuj

Moralność edytuj

W zakresie moralności ateiści argumentują między innymi, że zarówno imperatyw kategoryczny Immanuela Kanta, jak i związana z nim złota reguła: „nie czyń innym, co Tobie niemiłe”, nie wymagają istnienia bogów, a bezinteresowność naturalnie wynika z mechanizmów ewolucyjnych[134][135]. Zdaniem George’a H. Smitha wśród popularnych przesądów związanych z religią, żaden nie jest bardziej powszechny lub tragiczny w skutkach niż ten, że wartości moralne wymagają wiary w boga[136]. Julian Baggini podkreślił, że etyczne zachowanie wynikające jedynie z boskiego nakazu, nie jest prawdziwie etycznym zachowaniem, a jedynie ślepym posłuszeństwem[137]. Stwierdził, że ateizm jest lepszą podstawą dla etyki utrzymując, że konieczna jest moralna podstawa niezależna od religijnych nakazów, aby ocenić moralność tych nakazów – aby być w stanie zauważyć, że na przykład kradnij jest niemoralne, nawet jeśli czyjaś religia to nakazuje – i że, z tego względu, ateiści mają przewagę bycia bardziej skłonnym do dokonywania takich ocen[138]. Jego zdaniem prawo to nie to samo co moralność – prawo może być zarówno moralne, jak i niemoralne. Filozof zwrócił też uwagę na platoński dylemat Eutyfrona dotyczący hipotetycznego prawa boskiego[139].

Współczesny brytyjski filozof polityczny Martin Cohen zaproponował bardziej obrazowy, historycznie wymowny przykład biblijnych nakazów, które przemawiały na korzyść tortur i niewolnictwa, jako dowód w jaki sposób religijne nakazy podążają za politycznymi i społecznymi zwyczajami, a nie na odwrót; ale również zaznaczył, że wydaje się prawdziwym przypisywanie podobnych skłonności przypuszczalnie bezstronnym i obiektywnym filozofom[140]. Cohen przedstawił swoją tezę na przykładzie Koranu, który postrzega jako mający ogólnie niefortunną rolę w zachowaniu średniowiecznych zasad społecznych poprzez zmiany w świeckim społeczeństwie[141].

Ateiści tacy jak Sam Harris argumentują, że poleganie religii abrahamicznych na boskim autorytecie skłania je w kierunku autorytaryzmu i dogmatyzmu[142]. Istotnie fundamentalizm religijny i religia zewnętrzna (gdy religia jest utrzymywana ponieważ służy innym, najwyższym interesom[143]) były skorelowane z autorytaryzmem, dogmatyzmem i uprzedzeniem[144]. Argument ten, w powiązaniu z wydarzeniami historycznymi, które mają przedstawiać zagrożenia wynikające z religii, takie jak krucjaty, inkwizycja i procesy o czary, są często przytaczane przez antyreligijnych ateistów, aby uzasadnić ich poglądy[145]. Z drugiej strony ludzie wierzący argumentują, że oparte na ateizmie reżimy komunistyczne takie jak w ZSRR czy obecnie w Korei Północnej lub na Kubie także winne są masowych mordów na ludności cywilnej[146].

Jeden z najczęściej spotykanych argumentów przeciwko ateizmowi wyraża się w poglądzie, że zaprzeczanie istnieniu sprawiedliwego boga prowadzi do relatywizmu moralnego i pozostawia ludzi bez podstaw moralnych czy etycznych[147][148]. Blaise Pascal w tym stylu argumentował przeciwko ateizmowi w 1669[149]. Część religijnych społeczeństw charakteryzuje się uprzedzeniami wobec ateistów. Według stanu na 2012 rok, większość społeczeństwa w USA darzy ateistów niższym zaufaniem, co może być związane z przekonaniem, że osoba, która wierzy, że jest obserwowana przez Boga, jest mniej skłonna do niewłaściwych zachowań[150]. Z drugiej strony, według badania CBOS z grudnia 2013 roku, jedynie niespełna co piąty Polak uważa, że katolickie zasady moralne są najlepszą i wystarczającą podstawą moralności[151].

Według badań przeprowadzonych w 2007 roku typowy ateista to osoba mniej autorytarna i słabiej ulegająca sugestii, częściej w związku małżeńskim, bardziej tolerancyjna wobec innych, przestrzegająca prawa, mniej dogmatyczna, mniej uprzedzona, współczująca, sumienna, dobrze wykształcona i o wysokiej inteligencji[152][153][154].

Badania z lat 2000–2006 pokazują, że odsetek morderstw jest w społeczeństwach świeckich niższy niż w tych, gdzie wiara w Boga jest głęboka i powszechna. Podobnie, na korzyść ateistów, wypada porównanie odsetków morderstw w poszczególnych stanach amerykańskich. Według badania z 2008 roku, z 50 najbezpieczniejszych miast na świecie prawie wszystkie są względnie niereligijne[155], a z ośmiu miast z USA, które są na liście, prawie wszystkie są zlokalizowane w najmniej religijnych rejonach USA[155]. W 2015 roku zakończyło się badanie, w którym dzieci wychowywane w religijnych rodzinach wypadły jako mniej altruistyczne oraz bardziej surowe w zakresie karania innych niż osoby pochodzące z rodzin niereligijnych[156]. Badanie pokazało również, że rodzicom z rodzin religijnych wydawało się, że jest odwrotnie, to znaczy, że ich dzieci są bardziej empatyczne i wrażliwe na niesprawiedliwość niż dzieci pochodzące z rodzin niereligijnych[156].

Ateizm i religia edytuj

Osobny artykuł: Ateizm i religia.

Choć osoby, które określają siebie mianem ateistów, są uważane za niereligijne, niektóre odłamy w obrębie głównych religii tradycyjnie nieateistycznych odrzucają istnienie osobowego bóstwa stwórcy[157]. Pojawiły się takie nurty jak ateizm żydowski[158], judaizm humanistyczny oraz ateizm chrześcijański[159][160].

Krytyka ateizmu edytuj

Krytyka religijna edytuj

Papież Pius XI napisał w encyklice Encyklika Divini Redemptoris. O ateistycznym komunizmie, że ateizm komunistyczny miał na celu „zakłócenie porządku społecznego i podważenie samych podstaw cywilizacji chrześcijańskiej”[161]. W latach 90. XX wieku papież Jan Paweł II skrytykował rozpowszechniający się „praktyczny ateizm”[162].

Agnostyczna krytyka ateizmu teoretycznego edytuj

Powołując się na zdanie zwolennika ateizmu Juliana Bagginiego:

Ateizm jest faktycznie niezwykle prosty do zdefiniowania: jest to przekonanie, że nie ma Boga lub bogów[163].

można sparafrazować powyższy cytat (z podejściem agnostycznym, podobnie do poglądu, który opisał Bertrand Russell w broszurze „Kto to jest agnostyk?”):

Ponieważ nie można jednoznacznie udowodnić nieistnienia Boga lub bogów
a jednocześnie nie można jednoznacznie udowodnić istnienia Boga lub bogów,
można przyjąć ateizm teoretyczny jako szczególną formę wiary w nieistnienie Boga lub bogów[164].

Jako wiarę należy tu rozumieć nadawanie dużego prawdopodobieństwa prawdziwości twierdzenia, w warunkach braku wystarczającej wiedzy. Ateizm wynika z przekonania, a nie z zastosowania metody naukowej[165]. Agnostycy, tacy jak amerykański astronom Carl Sagan, krytykowali ateizm za bycie ich zdaniem nienaukowym poglądem[165].

Zobacz też edytuj

Uwagi edytuj

  1. Teizm jest tu użyty w swoim najogólniejszym znaczeniu, czyli wiara w jedno lub więcej bóstw. To definiowałoby ateizm jako odrzucenie wiary w istnienie jakichkolwiek bóstw, bez względu na to, czy wyciąga się dalszy wniosek, że bóstwa nie istnieją[3][4].
  2. Jerzy Sosnowski, poszukując możliwości pozbawionego uprzedzeń dialogu wierzących z niewierzącymi, wyodrębnia sześć typów „niewiary” (podkreślając, że w rzeczywistości występują wyłącznie „przypadki mieszane”)[16]:
    • niewiara anestezjologiczna – efekt braku refleksyjności, który może prowadzić również do „wiary formalnej” (ograniczającej się do zachowania zewnętrznych form),
    • niewiara nihilistyczna – odrzucająca wszystkie formy kultury afirmujące jakiekolwiek „wartości wyższe”,
    • niewiara epistemologiczna – uznająca obowiązujące normy etyczne za wynik powolnego procesu przekształcania się hordy w społeczeństwo, wymagającego skutecznych mechanizmów regulujących; fundamentem takiego rozumowania jest scjentyzm i empiryzm; uznawana jest cywilizacyjna rola religii (zdaniem Sosnowskiego malejąca)
    • niewiara etyczna – wynikająca ze sprzeciwu wobec religii (niektórych przekonań, instytucji, duszpasterzy postępujących niezgodnie z ewangelią), która niekiedy staje się formą władzy nad ludźmi, prowadzi np. do budzącej sprzeciw dyskryminacji niektórych grup ludzi itp. (nie tylko dyskryminacji ateistów)
    • niewiara tragiczna – oparta na przekonaniu, że rzeczywisty świat jest zły i pełen cierpienia, a zadaniem człowieka jest przeciwstawianie się temu złu, bez nadziei na zwycięstwo (wiara religijna jest albo hipokryzją, albo wynikiem infantylnej nieświadomości)
    • niewiara metafizyczna – oparta na stwierdzeniu podstawowej roli nieosobowej Tajemnicy bytu, połączonego z cierpieniem; odrzuca fałszywą religijną pociechę w postaci Zbawienia; wskazuje możliwości chwilowego opanowania niepokojącej Tajemnicy dzięki obcowaniu ze sztuką (katharsis).
  3. Niektórzy agnostycy kwestionują zaliczanie ich do ateistów. Anthony Kenny stwierdził, że prawdziwą domyślną pozycją nie jest ani teizm, ani ateizm [silny], ale agnostycyzm... [gdyż] twierdzenie, że posiada się wiedzę wymaga uzasadnienia, ignorancja [agnostycyzm] wymaga jedynie przyznania się[35].
  4. Np. według filozofa Jacques’a Maritaina ateizm negatywny oznacza odrzucenie idei Boga, a ateizm pozytywny lub raczej antyteizm – walkę przeciw wszystkiemu, co przypomina o Bogu[36].
  5. Por. np. R. Dawkins, „Bóg urojony”: Dlaczego prawie na pewno Boga nie ma.

Przypisy edytuj

  1. Ateizm. W: Władysław Kopaliński: Słownik wyrazów obcych i zwrotów obcojęzycznych. Warszawa: De Agostini, 2001.
  2. Ateizm, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-07-29].
  3. atheism, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2022-10-03] (ang.).
  4. Paul Edwards: Encyclopedia of Philosophy. T. Vol. 1. Collier-MacMillan, 1967, s. 175. (ang.).
  5. Praca zbiorowa, Encyklopedia Powszechna PWN, Warszawa 1976, t. 1, s. 151.
  6. Dagobert D. Runes: Dictionary of Philosophy. New Jersey: Littlefield, Adams & Co. Philosophical Library, 1942 edition. ISBN 0-06-463461-2. (ang.).
  7. Michael Hunter, David Wootton: 1. New Histories of Atheism. W: David Wootton: Atheism from the Reformation to the Enlightenment. Oxford: Clarendon Press, 1992. ISBN 0-19-822736-1.
  8. Karen Armstrong: A History of God. London: Vintage, 1999. ISBN 0-09-927367-5.
  9. Смирнов 2018 ↓, s. 151.
  10. А. Коняев, А. Артемьев: Сердце бессердечного мира. Как родился и умер советский научный атеизм. Lenta.ru, 09.08.2013. [dostęp 2021-10-29]. (ros.).
  11. Karen Armstrong: Spór o Boga. Czym naprawdę jest religia?. tł. Barbara Cendrowska. Warszawa: VIK, 2011, s. 302, 306. ISBN 978-83-87782-33-7.
  12. Bhikku Bodhi. buddyzm.edu.pl. [dostęp 2012-03-11].
  13. Nath Tiwari Kedar: Comparative Religion. Motilal Banarsidass, 1997, s. 50. ISBN 81-208-0293-4. (ang.).
  14. Ted Honderich: The Oxford companion to philosophy. Oxford: Oxford University Press, 1995, s. 376. ISBN 0-19-866132-0. (ang.).
  15. Evan Fales: Naturalism and Physicalism. W: Michael Martin: The Cambridge Companion to Atheism. Nowy Jork: Cambridge University Press, 2007, s. 122–131. ISBN 0-521-60367-6. (ang.).
  16. Jerzy Sosnowski: Co Bóg zrobił szympansom? rozdz. Dlaczego niektórzy ludzie nie potrzebują Boga? > Sześć modeli. Warszawa: Wielka Litera Sp. z o.o., 2015, s. 32–37. ISBN 978-83-8032-048-2.
  17. The Oxford Handbook of Atheism. Oxford University Press, 2013, s. 25. ISBN 978-0-19-964465-0.
  18. Martin 2007 ↓, s. 2.
  19. atheism, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2006-10-27] (ang.).
  20. Emilia Zimnica-Kuzioła, Człowiek wobec transcendencji – trzy stanowiska dotyczące ateizmu, t. 83/3, Collectanea Theologica, 2013, s. 67–92.
  21. a b c Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 20. (ang.).
  22. Schafersman, Steven D: Naturalism is an Essential Part of Science and Critical Inquiry. maj 1997. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).
  23. Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 21. (ang.).
  24. Paul d’Holbach: Good Sense. 1772. (pol.).
  25. George H. Smith: Atheism: The Case Against God. Buffalo, New York: Prometheus, 1979, s. 14. ISBN 0-87975-124-X. (ang.).
  26. Roberto Cipriani, Franco Garelli: Annual Review of the Sociology of Religion: Sociology of Atheism. BRILL, 2016, s. 207. ISBN 978-90-04-31930-1. (ang.).
  27. Ralph Cudworth: The True Intellectual System of the Universe: the first part, wherein all the reason and philosophy of atheism is confuted and its impossibility demonstrated. 1678. (ang.).
  28. Porównaj np. z Atheists call for church head to retract slur. 1996-09-03. [dostęp 2008-07-02]. (ang.).
  29. Jeffery Jay Lowder: Atheism and Society. 1997. [dostęp 2007-01-10]. (ang.).
  30. Study into who is least afraid of death. 2017. [dostęp 2017-04-14]. Cytat: „Rather than assuming that the religiosity is either positively or negatively related to death anxiety, some researchers have posited that the relationship is like an upside-down U shape, with religious believers and disbelievers showing less death anxiety than people in between. Out of the 100 studies, the team only found 11 studies that were robust enough to test this idea; however, of these, almost all (10) formed this pattern.” (ang.).
  31. Jonathan Jong, Robert Ross, Tristan Philip, Si-Hua Chang i inni. The religious correlates of death anxiety: a systematic review and meta-analysis. „Religion, Brain & Behavior”, s. 1–17, 2017-03-16. DOI: 10.1080/2153599X.2016.1238844. 
  32. a b Antony Flew: The presumption of atheism and other philosophical essays on God, freedom, and immortality. New York: Barnes & Noble, 1976, s. 14. ISBN 978-0-06-492119-0. (ang.).
  33. a b c Martin 2007 ↓.
  34. Edward Gordon Craig: Routledge encyclopedia of philosophy. London: Routledge, 1998, s. 530–534. ISBN 0-415-18706-0. (ang.).
  35. Why I Am Not an Atheist. W: Anthony Kenny: What I believe. Continuum, 2006. ISBN 0-8264-8971-0. (ang.).
  36. Jacques Maritain. On the Meaning of Contemporary Atheism. „The Review of Politics”. 3 (11), s. 267–280, July 1949. (ang.). 
  37. Ken Freking: Atheists take bigger leap of faith than ‘believers’. [w:] Columbia Daily Tribune [on-line]. 2005-01-23. [dostęp 2011-01-30]. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-11-21)]. (ang.).
  38. Baggini 2003 ↓, s. 30–34.
  39. Baggini 2003 ↓, s. 22.
  40. a b Smart 2011 ↓.
  41. Richard Dawkins: Bóg urojony. Wyd. 6. Warszawa: CiS, 2009, s. 83–84. ISBN 978-83-85458-28-9. (pol.).
  42. Goparaju Rao: Positive Atheism. Vijayawada, India: Atheist Centre, Patamata, Vijayawada, India, 1972. (ang.).
  43. Cliff Walker: The Philosophy of Positive Atheism. [dostęp 2008-11-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-04)]. (ang.).
  44. Martin 2007 ↓, s. 122–131.
  45. Piotr Wasyluk. Zrozumieć ateizm. Filozoficzny spór o ateizm. „Humanistyka i Przyrodoznawstwo”. 21, s. 157, 2015. [dostęp 2019-04-27]. (pol.). 
  46. Drange, Theodore M: Atheism, Agnosticism, Noncognitivism. 1998. [dostęp 2009-08-21]. (ang.).
  47. Alfred Jules Ayer: Language, Truth and Logic. New York: Dover Publications, 1952, s. 115–116. ISBN 978-0-486-20010-1. (ang.). W przypisie, Ayer przypisuje ten pogląd „Professor H.H. Price”.
  48. Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 19. (ang.).
  49. Ludwig Feuerbach: O istocie chrześcijaństwa. Warszawa: PWN, 1959.
  50. Rāhula Walpola: What the Buddha taught. Grove Press: distributed by Random House, 1974, s. 51–52. ISBN 978-0-8021-3031-0. (ang.).
  51. Michaił Bakunin: God and the State. New York: Mother Earth Publishing Association, 1916. [dostęp 2007-04-12]. (ang.).
  52. Logical Arguments for Atheism. Internet Infidels. [dostęp 2009-08-21]. (ang.).
  53. Drange, Theodore M: The Arguments From Evil and Nonbelief. Internet Infidels, 1996. [dostęp 2009-08-21]. (ang.).
  54. V.A. Gunasekara: The Buddhist Attitude to God. [dostęp 2011-02-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-09-02)]. Cytat: The Buddha argues that the three most commonly given attributes of God, viz. omnipotence, omniscience and benevolence towards humanity cannot all be mutually compatible with the existential fact of dukkha (ang.).
  55. Dialogi o religii naturalnej. Anna Hochfeldowa (tłum.). Warszawa: 1962.
  56. Grant, Planets, Stars, and Orbs, wyd. angielskie, s. 328–330, 382–383.
  57. Lindberg, Beginnings of Western Science, wyd. angielskie, s. 249–250.
  58. S. Hawking, Krótka historia czasu, rozdz. 1, s. 2 pod ilustracją. Wersja oryginalna online.
  59. J. Edward Wright, The Early History of Heaven. Oxford University Press, 2002, s. 53. Także David E. Aune, Cosmology. Westminster Dictionary of the New Testament and Early Christian Literature, Westminster John Knox Press, 2003, s. 119.
  60. Leksykon politologii. Wraz z Aneksem o: reformie samorządowej, wyborach do sejmu, prezydenckich oraz gabinetach rządowych. Praca zbiorowa. Wrocław: Atla 2, 2002, s. 222. ISBN 83-88555-46-4.
  61. Stanisław Filipowicz: Historia myśli polityczno-prawnej. Gdańsk: Arche, 2006, s. 154 i n. ISBN 83-88445-44-8.
  62. A. Woodward, Understanding Nietzscheanism, s. 7, zob. tekst online. Przykładowe kategoryczne sformułowania Nietzschego na temat losu religii opartej na wartościach chrześcijańskich można znaleźć np. w książce F. Nietzsche: Wola mocy, Wstęp, pkt 2 oraz Wola mocy, Księgi I-II, pkt 1.2 i 162 (Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2003, tłum. S. Frycz, K. Drzewiecki): „To, co opowiadam, jest historią dwóch najbliższych stuleci. Opisuję, co będzie, co inaczej już być nie może: pojawienie się nihilizmu. Tę historię można opowiedzieć już teraz: albowiem konieczność sama jest tutaj przy robocie. Ta przyszłość mówi już setkami znaków, ten los zapowiada się wszędzie; dla tej muzyki przyszłości wszyscy mają już słuch zaostrzony. (...) PLAN. (...) 2. Chrześcijaństwo, obracające się wniwecz wskutek własnej moralności. ‘Bóg jest prawdą’; ‘Bóg jest miłością’; ‘Bóg sprawiedliwy’. (...)”; „Dotychczas atakowano chrześcijaństwo zawsze w sposób fałszywy, nie zaś tylko nieśmiały. Dopóki moralność chrześcijańska nie będzie odczuwana jako gardłowa zbrodnia względem życia, obrońcy chrześcijaństwa mogą być pewni wygranej. Pytanie co do samej tylko ‘prawdy’ chrześcijaństwa, dotyczące bądź istnienia Boga, bądź historyczności legendy o jego powstaniu, nie mówiąc już wcale o chrześcijańskiej astronomii i przyrodoznawstwie – jest sprawą całkiem podrzędną, dopóki pytanie co do wartości moralności chrześcijańskiej nie jest poruszone. Czy warta jest coś moralność chrześcijańska, czy też jest ona hańbą i sromotą, mimo wszelkiej świętości sztuk uwodzicielskich?”. Więcej na temat zapatrywań filozofii Nietzschego na temat moralności i jej związku ze zmierzaniem ku upadkowi (dekadencją) w: A. Woodward, Understanding Nietzscheanism, s. 12, 14, Routledge, 2014, zob. tekst online. Za prekursora tych fatalistycznych poglądów na temat losu religii oraz chrześcijańskiej moralności można uważać Maxa Stirnera i jego filozofię wyłożoną w książce Jedyny i jego własność (1844), gdzie egoizm uważano za wyraz postępu (większego zaawansowania) cywilizacji, a historię ludzkości podzielono z grubsza w sposób następujący: przeszłość (świat starożytny), współczesność oraz (w drugiej części książki) „Egoistyczna Przyszłość”. (Tak wg: Stanford Encyclopedia of Philosophy, Max Stirner.) Odnośnie pierwszego ze wspomnianych tu filozofów odnotowania godne jest jednakże to, że u Nietzschego wewnętrzna „słabość” (dekadentyzm, zepsucie rozumiane jako zmierzanie do własnego upadku) zawarte w moralności tzw. wyzucia się z siebie i służenia ideałom religijnym, jako moralności szkodzącej jej wyznawcom i samej sobie, była wprawdzie przedmiotem krytyki, była też czymś, co prowadzi w końcu do „śmierci Boga”, lecz mimo jej takiej „ułomności” jako najprawdopodobniejszą pierwszą przyczynę upadku religii Nietzsche wysuwał na pierwszy plan inne aspekty moralności chrześcijańskiej, np. wolę prawdy i powstające na tym tle konflikty z nauką, filozofią i wiedzą popularną. Kolejnym autorem poruszającym problem przyszłości ludzi i populacji kierujących się powszechnie zaaprobowaną moralnością religijną (altruistyczną) była Ayn Rand, twórca tzw. obiektywizmu (p. L. Peikoff, Objectivism: The Philosophy of Ayn Rand, Meridian, 1993, s. 186, 187, 188). Na gruncie etycznym głosiła „racjonalny egoizm”, potępiając panującą moralność takimi oto słowami: „Zwróćcie uwagę na nieprzyzwoitość tego, co uchodzi obecnie za osądy moralne. (...) Jako że przyroda nie zapewnia człowiekowi automatycznej formy przetrwania, jako że musi on wspierać swe życie swym własnym wysiłkiem, to doktryna, iż zajmowanie się swym własnym interesem jest złe, oznacza, że ludzkie życzenie, by żyć, jest złe -- że ludzkie życie jako takie jest złe. Nic nie jest gorsze od takiej doktryny. A przecież takie jest właśnie znaczenie altruizmu (...) Człowiek jest jedynym żyjącym gatunkiem, który ma władzę, by działać jako swój własny niszczyciel -- i w taki też sposób działał przez większość dziejów” (Ayn Rand, The Virtue of Selfishness, Wstęp i rozdz. 1, zob. tekst online).
  63. Friedrich Nietzsche posługiwał się w tym kontekście pojęciem „dekadencji”. Por. F. Nietzsche, Antychryst (1888), 6, tłum. Leopolda Staffa (tekst online): „Rozumiem zepsucie, zgadujecie to już, w znaczeniu décadence (...). Nazywam zwierzę, rodzaj, indywiduum zepsutym, jeśli straci swe instynkty, jeśli wybiera, jeśli przenosi nad inne to, co dlań szkodliwe”. Następnie w sekcji 9 w odniesieniu do prawdziwości teorii: „Dokąd wpływ teologów sięga, tam przewrócono ocenę wartości do góry nogami, tam pojęcia »prawdziwy« i »fałszywy« są z konieczności odwrócone; co najszkodliwsze dla życia, zwie się tu prawdziwe, co je podnosi, wzmaga, potwierdza, usprawiedliwia i triumfującym czyni, zowie się fałszywym”. W Antychryście oraz Woli mocy (np. Księga Druga, I, tutaj tekst online) wielokrotnie określano religię jako wyraz dekadentyzmu oraz jako opartą na „wartościach decadence”.
  64. Taki wniosek, w oparciu o niską użyteczność (ang. utility – „pożytek”) religii we współczesnych społeczeństwach, wyciągają np. prof. Daniel M. Abrams, prof. Haley A. Yaple i prof. Richard J. Wiener we wspólnej publikacji (A mathematical model of social group competition with application to the growth of religious non-affiliation, 2010, tutaj tekst online).
  65. https://archive.is/20150826194437/http://portalwiedzy.onet.pl/85052,,,,darwinizm_spoleczny,haslo.html (WIEM).
  66. F. Nietzsche, Antychryst, pkt 47 (por. 2 i 6), zob. tekst online. Tak samo na temat znaczenia i korzystności moralności pisano w książce: F. Nietzsche, Wola mocy, Księga pierwsza, III. Do teorii dekadentyzmu, pkt 85-86 (por. 75) i Księga druga, II. Moralność jako wyraz dekadencji, pkt 167.3-4 (Wydawnictwo Zielona Sowa, Kraków 2006, tłum. S. Frycz i A. Drzewiecki).
  67. Słowo αθεοι – w jakiejkolwiek formie – nie pojawia się nigdzie w Septugaincie lub w Nowym Testamencie Ephesians: Chapter 2. W: A.T. Robertson: Word Pictures in the New Testament. Broadman Press, 1960. Cytat: Old Greek word, not in LXX, only here in N.T. Atheists in the original sense of being without God and also in the sense of hostility to God from failure to worship him. See Paul’s words in Ro 1:18–32. (ang.).
  68. A.B. Drachmann: Atheism in Pagan Antiquity. Chicago: Ares Publishers, 1977 („an unchanged reprint of the 1922 edition”). ISBN 0-89005-201-8.
  69. Karen Armstrong: Historia Boga. VIK, 2010. ISBN 978-83-87782-31-3.
  70. Ze względu na monoteizm zachodniego społeczeństwa, ateizm jest zwykle określany jako niedowierzanie w boga, a nie bardziej ogólne niedowierzanie w bóstwa. Współcześnie rzadko spotyka się jasne rozróżnienie pomiędzy tymi definicjami, ale niektóre archaiczne znaczenia słowa ateizm zawierały jedynie niedowierzanie w monoteistyczne wyobrażenie boga, a nie w politeistyczne bóstwa. Na tej podstawie w II połowie XIX wieku Max Müller wprowadził, zdezaktualizowane dziś, określenie adewizm, które opisywało brak wiary w politeistyczne bóstwa. Britannica. Atheonism. „Encyklopedia Britannica”, 1911. (ang.). 
  71. Arthur Golding, Philip Sidney: Mornay’s Woorke concerning the Trewnesse of the Christian Religion, written in French; Against Atheists, Epicures, Paynims, Iewes, Mahumetists, and other infidels. London, 1587, s. xx. 310. Cytat: Athisme, that is to say, utter godlesnes. (ang.). Tłumaczenie De la verite de la religion chrestienne (1581).
  72. Barbara Mikołajewska: Na początku na to jedno przyszło pożądanie... Hymny Rigwedy o stworzeniu świata. New Haven: Lintons’ Video Press, 2003.
  73. Radhakrishnan, S., Moore, Charles Alexander: A Source book in Indian philosophy. Princeton, N.J.: Princeton Univ. Press, 1973, s. 227–249. ISBN 0-691-01958-4. (ang.).
  74. Satischandra Chatterjee, Dhirendramohan Datta: Introduction to Indian Philosophy. Wyd. 8. University of Calcutta, 1984, s. 55. (ang.).
  75. L.R. Joshi. A New Interpretation of Indian Atheism. „Philosophy East and West”. 3/4 (16), s. 189–206, 1966. DOI: 10.2307/1397540. (ang.). 
  76. Baggini 2003 ↓, s. 73–74.
  77. a b c d Pierwsze koncepcje ateistyczne 1961 ↓, s. 101.
  78. Friedrich Solmsen: Plato’s Theology. Cornell University Press, 1942, s. 25. (ang.).
  79. study of religion, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2007-04-02] (ang.).
  80. Diogenes Laërtius: The Lives and Opinions of Eminent Philosophers.
  81. Reale, Giovanni, Catan, John R.: A history of ancient philosophy. Albany: State University of New York Press, 1985, s. 121. ISBN 978-0-88706-292-6.
  82. Zobacz Dylemat Euthyphro, który można znaleźć np. w Euthyphro by Plato. Projekt Gutenberg, 1999-02-01. [dostęp 2009-08-06]. (ang.).
  83. Atheism. [w:] The Columbia Encyclopedia, Sixth Edition [on-line]. Columbia University Press, 2005. [dostęp 2007-04-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-11-04)]. (ang.)..
  84. Thomas C. Brickhouse, Nicholas D. Smith: Routledge Philosophy Guidebook to Plato and the Trial of Socrates. Routledge, 2004, s. 112. ISBN 0-415-15681-5. (ang.). W szczególności argumentował, że twierdzenie o tym, iż jest całkowitym ateistą zaprzeczało innej części aktu oskarżenia mówiącej, że wprowadził nowe bóstwa.
  85. Platon: Apology. [dostęp 2009-08-11]. (ang.).
  86. Platon: The Dialogues of Plato, vol. 1. 387. [dostęp 2009-08-11]. (ang.).
  87. The Republic: The Republic. The Internet Classics Archive. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).
  88. Fragmenty prac Euhemera zachowały się w tłumaczeniach na łacinę wykonanych przez Enniusza, które z kolei zachowały się w patrystycznych pismach (np. Laktancjusza i Euzebiusza z Cezarei), które wszystkie opierają się na wcześniejszych fragmentach spisanych Diodora Sycylijskiego (5,41–46 i 6.1).
  89. Plutarch z Cheronei: Moralia – Isis and Osiris. [dostęp 2009-08-11]. (ang.).
  90. Don Nardo: Ancient Greece. Greenhaven Publishing, 2009, s. 134. ISBN 978-0-7377-4624-2. (ang.).
  91. Kazimierz Pawłowski. Troska o duszę według Epikura z Samos. Epikurejska terapia etyczna według Listu do Menojkeusa. „Kwartalnik Filozoficzny”. Tom XLIV, Zeszyt 1, s. 55–60, 2016. 
  92. On the Nature of Things by Lucretius. [dostęp 2009-07-28]. (ang.).
  93. Gajusz Juliusz Cezar (102–44 r. p.n.e.), pod wpływem epikureizmu, również odrzucił ideę życia pozagrobowego, co np. doprowadziło do jego zarzutu (wysuwanego w obronie) przeciwko karze śmierci w rozprawie Katyliny, gdzie przemawiał przeciwko stoickiemu Katonowi Młodszemu (porównaj z Salustiusz: The War With Catiline. Loeb Classical Library, 1931.; przemówienie Cezara: Sallust: The War With Catiline. [dostęp 2009-09-09]. (ang.). i Sallust: The War With Catiline. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).; odpowiedź Katona: Sallust: The War With Catiline. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).).
  94. a b The History of Freethought and Atheism, [w:] Gordon Stein, An Anthology of Atheism and Rationalism, Nowy Jork: Prometheus, 1980 [dostęp 2009-08-19] [zarchiwizowane z adresu 2016-03-04] (ang.).
  95. Atheism. en.wikisource.org, 1913. [dostęp 2009-07-28]. (ang.).
  96. Lawson Maycock, Alan, Knox, Ronald Arbuthnott: Inquisition From Its Establishment to the Great Schism: An Introductory Study. Kessinger Publishing, LLC, 2003. ISBN 0-7661-7290-2.
  97. a b Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 4. (ang.).
  98. Jan Meslier: Testament. PWN, 1955. [dostęp 2019-05-08]. (pol.).
  99. Michel Onfray: Jean Meslier and „The Gentle Inclination of Nature”. William Paterson University. [dostęp 2011-02-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-01-12)]. (ang.).
  100. P.H.T. d’Holbach: The system of nature. 1770. (ang.).
  101. Andrzej Nowicki, Kazimierz Łyszczyński 1634-1689, TKKŚ, 1989.
  102. Renata Ziemińska. Sceptycyzm umiarkowany Davida Hume’a. „Przegląd Filozoficzny – Nowa Seria”. 4 (80), s. 127, 2011. ISSN 1230-1493. [dostęp 2019-04-27]. (pol.). 
  103. Tadeusz Dmochowski, Rewolucja francuska wobec Kościoła katolickiego w okresie Konwencji (1792–1795), czasopisma.marszalek.com.pl [dostęp 2019-05-21].
  104. a b Guja 2012 ↓, s. 11.
  105. Matthew Alun Ray: Subjectivity and Irreligion: Atheism and Agnosticism in Kant, Schopenhauer, and Nietzsche. Ashgate Publishing, Ltd., 2003. [dostęp 2007-04-12]. (ang.).
  106. H. de Lubac SJ: The Drama of Atheist Humanism. Londyn: Sheed & Ward, 1949, s. v. ISBN 83-7318-320-5.; Wyd. pol.: Dramat humanizmu ateistycznego, Wyd. WAM, Kraków 2004.
  107. Martin 2007 ↓, s. 233–246.
  108. Zofia J. Zdybicka: Universal Encyclopedia of Philosophy. T. 1. Polish Thomas Aquinas Association, 2005, s. 16. (ang.).
  109. Dalit Visions of a Just Society. W: S.M. Michael: Untouchable: Dalits in Modern India. Lynne Rienner Publishers, 1999, s. 31–33. ISBN 1-55587-697-8. (ang.).
  110. okładka tygodnika. 1966-08-04. [dostęp 2009-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-12)]. (ang.).
  111. Toward a Hidden God. Time Magazine, 1996-04-01. [dostęp 2009-08-19]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-27)]. (ang.).
  112. R.L. Rafford. Atheophobia – an introduction. „Religious Humanism”. 1 (21), s. 32–37, 1987. (ang.). 
  113. Timothy Samuel Shah Explains 'Why God is Winning’. The Pew Forum on Religion and Public Life, 2006-07-18. [dostęp 2009-08-19]. (ang.).
  114. Gregory Paul, Phil Zuckerman. Why the Gods Are Not Winning. „Edge”, 2007. [dostęp 2007-05-16]. (ang.). 
  115. Emilia Zimnica-Kuzioła, Richard Dawkins contra Alister McGrath – polemika współczesnych uczonych na temat religii, t. 27, Białystok, Drohiczyn, Łomża: Studia Teologiczne, 2009, s. 477–479.
  116. Alvin Plantinga: Knowledge and Christian Belief. Wm. B. Eerdmans Publishing, 2015, s. VII. ISBN 978-0-8028-7204-3.
  117. Guja 2012 ↓, s. 10.
  118. Aleksandr I. Solzhenitsyn: The Gulag Archipelago. Harper Perennial Modern Classics, 2002. ISBN 0-06-000776-1. (ang.).
  119. George P. Majeska. Religion and Atheism in the U.S.S.R. and Eastern Europe, Review. „The Slavic and East European Journal”. 20 (2), s. 204–206, 1976. 
  120. Special Eurobarometer: Social values, Science and Technology. czerwiec 2005. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).
  121. Major Religions of the World Ranked by Number of Adherents, Section on accuracy of non-Religious Demographic Data. [dostęp 2008-03-28]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-06-15)]. (ang.).
  122. [WIN/Gallup International] Survey Shows The World’s Most And Least Religious Places. 2015. [dostęp 2017-04-08]. (ang.).
  123. [WIN/Gallup International]: Losing our religion? Two thirds of people still claim to be religious. 2015. [dostęp 2017-04-08]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-06-23)]. Cytat: Western Europe (51%) and Oceania (49%) are the only regions where approximately half of the population are either not religious or convinced atheist. The least religious country was found to be China where 61% of people claim to be convinced atheists (ang.).
  124. a b c Zuckerman, Phil: Atheism: Contemporary Rates and Patterns. Cambridge University Press: Cambridge, 2005. [dostęp 2009-07-25]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-08-22)]. (ang.).
  125. Chociaż dane z Departament Stanu USA: International Religious Freedom Report 2006: Japan. [dostęp 2009-09-09]. (ang.). mogą podważyć tę statystykę, ponieważ 44% jest zaliczanych do wyznawców politeistycznego shintō.
  126. Russia emerges as Europe’s most God-believing nation. CSMonitor.com, 2011-05-06. [dostęp 2019-05-05]. (ang.).
  127. Worldwide Adherents of All Religions by Six Continental Areas, Mid-2005. Encyclopædia Britannica, 2005. [dostęp 2007-04-15]. (ang.).
    • 2,3% – ateiści: osoby praktykujące ateizm, sceptycyzm lub niewiarę, łącznie z antyreligijnymi (sprzeciwiającymi się wszystkim religiom).
    • 11,9% – niereligijni – osoby niepraktykujące żadnej religii, niewierzący, agnostycy, wolnomyśliciele, niezainteresowani lub świeccy obojętni w stosunku do wszystkich religii.
  128. Religious Views and Beliefs Vary Greatly by Country, According to the Latest Financial Times/Harris Poll. Financial Times/Harris Interactive, 2006-12-20. [dostęp 2007-01-17]. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-07-23)]. (ang.).
  129. Social values, Science and Technology. Directorate General Research, European Union, 2005, s. pp 7–11. (ang.).
  130. Według danych z raportu Departament Stanu USA: International Religious Freedom Report 2006: Czech Republic. [dostęp 2009-09-09]. (ang.).
  131. Główny Urząd Statystyczny: Życie religijne w Polsce. 2015. [dostęp 2017-04-08].
  132. Witolda Zdaniewicza i ks. Sławomira Zaręby (red.), Kościół katolicki na początku trzeciego tysiąclecia w opinii Polaków, Warszawa 2004, s. 48, ISBN 83-85945-13-X.
  133. Zmiany religijności Polaków po śmierci Jana Pawła II na dzień 11 stycznia 2012. Centrum Badania Opinii Społecznej. [dostęp 2013-07-25].
  134. Johnson i Cureton 2016 ↓ Cytat: „Kant is a skeptic about arbitrary authorities, such as God, natural feelings, intrinsic values or primitive reasons that exist independently of us. Only reason itself has genuine authority over us, so we must exercise our shared powers of reasoned deliberation, thought and judgment, guided by the Categorical Imperative as the most basic internal norm of reason, to construct more specific moral requirements.”.
  135. Okasha 2013 ↓.
  136. George H. Smith: Atheism: The Case Against God. Buffalo, New York: Prometheus, 1979, s. 275. ISBN 0-87975-124-X. (ang.).
  137. Baggini 2003 ↓, s. 40.
  138. Baggini 2003 ↓, s. 43.
  139. Baggini 2003 ↓, s. 38.
  140. Martin Cohen: 101 ethical dilemmas. London: Routledge, 2007, s. 184–185. ISBN 978-0-415-40400-6. (ang.).
  141. Martin Cohen: Political philosophy: from Plato to Mao. London: Pluto Press, 2008. ISBN 0-7453-2470-3.
  142. Sam Harris: The Myth of Secular Moral Chaos. Free Inquiry, 2006a. [dostęp 2006-10-29]. [zarchiwizowane z tego adresu (2006-09-27)]. (ang.).
  143. Moreira-almeida, A., Lotufo Neto, F.; Koenig, H.G. Religiousness and mental health: a review. „Revista Brasileira de Psiquiatria”, s. 242–250, 2006. [dostęp 2007-07-12]. (ang.). 
  144. Porównaj np. z Kahoe, R.D. Intrinsic Religion and Authoritarianism: A Differentiated Relationship. „Journal for the Scientific Study of Religion”. 16 (2), s. 179–182, czerwiec 1977. (ang.).  lub Bob Altemeyer, Bruce Hunsberger. Authoritarianism, Religious Fundamentalism, Quest, and Prejudice. „International Journal for the Psychology of Religion”. 2 (2), s. 113–133, 1992. (ang.). 
  145. Sam Harris: An Atheist Manifesto. Truthdig, 2005. [dostęp 2006-10-29]. Cytat: In a world riven by ignorance, only the atheist refuses to deny the obvious: Religious faith promotes human violence to an astonishing degree (ang.).
  146. John S. Feinberg, Paul D. Feinberg: Ethics for a Brave New World.. Stand To Reason. ISBN 978-1-58134-712-8.
  147. David Gleeson: Common Misconceptions About Atheists and Atheism. American Chronicle, 2006. [dostęp 2006-10-21]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-12-04)]. (ang.).
  148. George H. Smith: Atheism: The Case Against God. Buffalo, New York: Prometheus, 1979, s. 275. ISBN 0-87975-124-X. Cytat: Perhaps the most common criticism of atheism is the claim that it leads inevitably to moral bankruptcy. (ang.).
  149. Nędza człowieka bez Boga. W: Blaise Pascal: Myśli. Zielona Sowa, 2004. ISBN 83-7389-609-0.
  150. Daisy Grewal. In Atheists We Distrust. „Scientific American”, 12 stycznia 2012. (ang.). 
  151. Rafał Boguszewski, Religijność a zasady moralne, wyd. 15/2014, Centrum Badania Opinii Społecznej, luty 2014 (pol.).
  152. The Cambridge Companion to Atheism. Cambridge University Press, 2007, s. 313. ISBN 978-0-521-60367-6. Cytat: „What we are able to conclude about the modal atheist in Western society today is that that person is much more likely to be a man, married, with higher education. […] We can say that atheists show themselves to be less authoritarian and suggestible, less dogmatic, less prejudiced, more tolerant of others, law-abiding, compassionate, conscientious, and well educated. They are of high intelligence, and many are committed to the intellectual and scholarly life. In short, they are good to have as neighbors.”.
  153. Dodatkowe, niezależne źródło – Reza Aslan:
    • Sam Harris and “New Atheists” aren’t new, aren’t even atheists. 2014. [dostęp 2017-04-08]. Cytat: ang. „Unfortunately, this historical connection between lack of belief and lack of morals is one that still plagues atheism today, despite studies showing atheists to be, as a whole, less prejudiced, less willing to condone violence, and more tolerant of sexual, ethnic and cultural differences than many faith communities.” (ang.).
  154. Dodatkowe, nowsze badania:
    • Przegląd: Miron Zuckerman, Jordan Silberman, Judith Hall. The Relation Between Intelligence and Religiosity: A Meta-Analysis and Some Proposed Explanations. „Personality and Social Psychology Review”. 17 (4), s. 325–354, 2013. SAGE Publishing. DOI: 10.1177/1088868313497266. (ang.). :
      1. „A meta-analysis of 63 studies showed a significant negative association between intelligence and religiosity.”
    • Przegląd: Francisco Cribari-Neto, Tatiene C. Souza. Religious belief and intelligence: Worldwide evidence. „Intelligence”. 41 (5), s. 482–489, 2013. Elsevier Inc.. DOI: 10.1016/j.intell.2013.06.011. (ang.). :
      1. „It has been established that intelligence positively correlates with atheism.”
      2. „We show that intelligence impacts atheism even if we account for economic development.”
    • Przegląd: Richard Lynn, John Harvey, Helmuth Nyborg. Average intelligence predicts atheism rates across 137 nations. „Intelligence”. 37 (1), s. 11–15, 2009. Elsevier Inc.. DOI: 10.1016/j.intell.2008.03.004. (ang.). :
      1. „We find that in a sample of 137 countries the correlation between national IQ and disbelief in God is 0.60.”
    • Yoav Ganzach, Chemi Gotlibovski. Intelligence and religiosity: Within families and over time. „Intelligence”. 41 (5), s. 546–552, 2013. Elsevier Inc.. DOI: 10.1016/j.intell.2013.07.003. (ang.). 
      1. „The effect of intelligence on religiosity is examined using strong causal designs.”
      2. „Between siblings differences in religiosity depend on their intelligence.”
      3. „Changes in religiosity over time depend on intelligence.”
      4. „The higher the intelligence, the stronger the negative effect of age on religiosity.”.
  155. a b Phil Zuckerman. Atheism, Secularity, and Well-Being: How the Findings of Social Science Counter Negative Stereotypes and Assumptions. „Sociology Compass”. 3 (6), s. 949–971, 2009. DOI: 10.1111/j.1751-9020.2009.00247.x. Cytat: „Murder rates are actually lower in more secular nations and higher in more religious nations where belief in God is deep and widespread (Jensen 2006; Paul 2005; Fajnzylber et al. 2002; Fox and Levin 2000). And within America, the states with the highest murder rates tend to be highly religious, such as Louisiana and Alabama, but the states with the lowest murder rates tend to be among the least religious in the country, such as Vermont and Oregon (Ellison et al. 2003; Death Penalty Information Center, 2008). Furthermore, although there are some notable exceptions, rates of most violent crimes tend to be lower in the less religious states and higher in the most religious states (United States Census Bureau, 2006). Finally, of the top 50 safest cities in the world, nearly all are in relatively non-religious countries, and of the eight cities within the United States that make the safest-city list, nearly all are located in the least religious regions of the country (Mercer Survey, 2008).”. (ang.). 
  156. a b Jean Decety. The Negative Association between Religiousness and Children’s Altruism across the World. „Current Biology”. 25 (22), s. 2951–2955, 2015. DOI: 10.1016/j.cub.2015.09.056. (ang.). 
  157. Robert (Ed.) Winston: Human. New York: DK Publishing, Inc, 2004, s. 299. ISBN 0-7566-1901-7. (ang.).
  158. S. Levin. Jewish Atheism. „New Humanist”. 2 (110), s. 13–15, May 1995. (ang.). 
  159. Thomas J.J. Altizer: The Gospel of Christian Atheism. London: Collins, 1967, s. 102–103. (ang.).
  160. Colin Lyas. On the Coherence of Christian Atheism. „Philosophy: the Journal of the Royal Institute of Philosophy”. 171 (45), s. 1–19, January 1970. (ang.). 
  161. Encyklika Divini Redemptoris. O ateistycznym komunizmie, christianitas.org [dostęp 2020-05-22].
  162. To the Bishops of the United States of America on their ad Limina visit (November 11, 1993) | John Paul II, w2.vatican.va [dostęp 2020-05-22].
  163. Baggini 2003 ↓, s. 3.
  164. Bertrand Russell, Kto to jest Agnostyk?, 1953 [zarchiwizowane z adresu 2014-03-27].
  165. a b Carl Sagan, Conversations with Carl Sagan, Univ. Press of Mississippi, 2006, s. 70, ISBN 978-1-57806-736-7 [dostęp 2017-03-16] (ang.).

Bibliografia edytuj

w języku polskim
w języku angielskim
w innych językach

Linki zewnętrzne edytuj