Sprawiedliwość

różnie rozumiana cecha działań i osób

Sprawiedliwość – "uczciwe, prawe postępowanie"[1]. Jedno z podstawowych pojęć etycznych i prawnych, oznaczające cechę przypisywaną jednostkom (osoba sprawiedliwa), działaniom (sprawiedliwe postępowanie) czy instytucjom społecznym (sprawiedliwe prawa, sprawiedliwy ustrój, sprawiedliwy wyrok), wiązaną najczęściej z odpowiednim rozdziałem dóbr lub bezstronnością.

Sprawiedliwość na witrażu w ratuszu w Buxtehude, Niemcy
Jeden z symboli sprawiedliwości – Temida z opaską na oczach – na fasadzie gmachu Sądu Okręgowego przy al. Solidarności 127 w Warszawie

Ujęcie potoczne edytuj

W tym sensie przyjmuje się, że osoba starająca się działać sprawiedliwie przykłada do siebie i innych ludzi zawsze tę samą miarę moralną i stara się w relacjach z nimi postępować zawsze zgodnie z wyznawanymi przez siebie zasadami etycznymi. Dotyczy to szczególnie sytuacji, w których występuje konflikt interesów.

Słowo to jest też używane przy ogólnej ocenie stosunków społecznych i prawnych występujących na danym obszarze. W tym sensie mówimy, że w danym kraju panuje sprawiedliwość, jeśli system prawno-polityczny panujący w tym kraju traktuje w równy, uczciwy i zgodny z wyznawanymi przez oceniającego normami etycznymi wszystkich ludzi znajdujących się na jego terytorium.

We wszystkich tych sensach zawsze otwartą pozostaje kwestia samego systemu etycznego, który stosuje się przy ocenie, czy w danym przypadku sprawiedliwość jest zachowana, czy nie, gdyż zdarza się często, że zwolennicy różnych systemów etycznych różnie oceniają poszczególne zdarzenia i działania z punktu widzenia ich sprawiedliwości.

W języku polskim w znaczeniu potocznym przez "sprawiedliwość" rozumie się też czasami cały system prawny i wszystkie instytucje państwowe powołane do jego egzekwowania.

Istnieją różne rodzaje sprawiedliwości. W prawie określa właściwości wyrokowania, a w polityce jest utożsamiana z podziałem dóbr materialnych według ustalonych zasad i kryteriów oraz z równością szans i uprawnień obywateli wobec prawa.

Ujęcie klasyczne edytuj

Klasyczna definicja sprawiedliwości pochodzi od rzymskiego prawnika Ulpiana, według którego sprawiedliwość jest stałą i niezmienną wolą przyznania każdemu należnego mu prawa (Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuere).

Ujęcie katolickie edytuj

W sensie religijnym „sprawiedliwość jest cnotą moralną, która polega na stałej i trwałej woli oddawania Bogu i bliźniemu tego, co im się należy” (KKK 1807).

Sprawiedliwość rodzi się naturalnie w każdym człowieku. Każdy człowiek ze swej natury posiada pewne prawa, a sprawiedliwość polega na ich poszanowaniu.

Sprawiedliwość wobec Boga to cnota religijności.

 
Alegoryczny pocałunek sprawiedliwości i pokoju

Sprawiedliwość społeczna edytuj

Szczególnym przypadkiem użycia tego słowa jest fraza sprawiedliwość społeczna, która w potocznym rozumieniu oznacza przyznanie człowiekowi tego, co z tytułu jego wkładu pracy lub zasług słusznie mu się należy lub w ujęciu prawnym przyznanie każdej jednostce należnych jej praw wynikających z zasad demokracji[2].

W części publikacji postuluje się, by sprawiedliwość społeczna oznaczała taką organizację systemu ekonomicznego danego państwa, w którym jest zachowany w miarę równy dostęp do podstawowych dóbr materialnych dla wszystkich jego mieszkańców, a w bardziej zachowawczej wersji – przynajmniej w miarę równe szanse na uzyskanie takiego dostępu do tych dóbr, który umożliwia godne życie, oraz brak grup społecznych zepchniętych na margines nędzy i pozbawionych realnych szans na poprawę swojej sytuacji[3].

Postulat "urzeczywistniania zasady sprawiedliwości społecznej" występuje także w artykule 2 Konstytucji RP. W komentarzach do Konstytucji pojęcie to jest jednak definiowane jako nakaz tworzenia sprawiedliwego prawa i uchylania prawa niesprawiedliwego[4].

Wielu liberalnych prawników i ekonomistów (m.in. Friedrich Hayek) odrzuca w ogóle pojęcie sprawiedliwości społecznej jako niemożliwe do zdefiniowania i jako takie prowadzące do nadinterpretacji w celu realizowania partykularnych interesów[5]. Zdaniem Rogera Scrutona konserwatyzm stanowczo sprzeciwia się idei sprawiedliwości społecznej[6].

W politologii, ze względu na kryteria, wyróżnia się zasadniczo pięć rodzajów sprawiedliwości społecznej (wg Chaïma Perelmana), jednak niektórzy dopuszczają również szóstą możliwość.

  1. każdemu to samo – czyli pogląd zakładający, że wszyscy członkowie społeczności powinni być traktowani jednakowo, niezależnie od jednostkowych uwarunkowań. W praktyce zaprzeczenie zasady sprawiedliwości społecznej ze względu na utopijny charakter.
  2. każdemu według jego zasług – każdy członek społeczności powinien być traktowany według swoich zasług. To kryterium należy do subiektywnych, rodzi się bowiem pytanie: jak owe zasługi mierzyć?
  3. każdemu według jego dzieł – pod uwagę brane są efekty działalności jednostki, których wartość utożsamia się najczęściej z ich wartością wymienną, a nie wkład pracy. Jest to kryterium pragmatyczne, jego stosowanie w praktyce przyczynia się do wykształcania elit gospodarczych. W tym ujęciu nie są uwzględniane naturalne uwarunkowania jednostki, które wpływają na efektywność jej pracy.
  4. każdemu według potrzeb – jest to zasada oparta na poczuciu solidarności, zakłada równość w zaspokajaniu przynajmniej podstawowych potrzeb jednostki. Znajduje zastosowanie w prawodawstwie socjalnym i koncepcjach państwa opiekuńczego, prowadzi jednak do problemów wynikających ze zróżnicowania potrzeb oraz kwestii ich finansowania.
  5. każdemu według pozycji – kryterium arystokratyczne, wywodzące się z koncepcji hierarchicznej budowy społeczeństwa. Zakłada dystrybucję dóbr według pozycji społecznej.
  6. każdemu według tego, co przyznaje prawo – kryterium w istocie tautologiczne. Pytanie, co prawo powinno przyznawać, pozostaje bez odpowiedzi.

Religioznawstwo edytuj

Istnienie niesprawiedliwości społecznych uznaje się czasami za przyczynę powstania wyobrażeń religijnych na temat życia pozagrobowego, w którym to dopiero ma zapanować sprawiedliwość, nagroda i kara za uczynki. Odmiennie – społeczeństwa przedklasowe często umieszczały dusze wszystkich zmarłych w jednym wspólnym miejscu niezależnie od uczynków za życia[7].

Ikonografia edytuj

Już w starożytności przedstawiano ją w sposób alegoryczny (np. na monetach). Jej ikonografia ukształtowała się jednak w średniowieczu i wczesnej nowożytności.

Jej atrybutami były miecz (symbol władzy), waga szalkowa, pion geodezyjny, ekierka, korona, kula ziemska[8][9]. Od XVI w. jej oczy bywają przesłoniętą opaską[9].

Zwierzęciem symbolicznym był struś, ponieważ uważano, że jego wszystkie pióra są równe[10].

Postaciami wiązanymi z cnotą byli Salomon, Kamillus, Pittakos z Mityleny, Trajan[10].

Zobacz też edytuj

Przypisy edytuj

  1. Sprawiedliwość. Słownik języka polskiego PWN.
  2. Sprawiedliwość społeczna. Słownik języka polskiego PWN.
  3. Pierre Bourdieu, Co tworzy klasę społeczną? O teoretycznym i praktycznym istnieniu grup, listopad 2008.
  4. Jacek Boratyński: Sprawiedliwość społeczna w konstytucji. Edukacja Prawnicza, 2009.
  5. Ryszard Szarfenberg: Sprawiedliwość społeczna. Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, 13 lipca 2006.
  6. Roger Scruton "Co znaczy konserwatyzm?" - zapowiedź, HISTORIA.org.pl, 28 lutego 2014 [dostęp 2023-08-03] (pol.).
  7. Leksykon religioznawczy. Warszawa: Wydawnictwo Współczesne, 1988, s. 311-312.
  8. North 1973 ↓, s. 371.
  9. a b Hall 1974 ↓, s. 183-184.
  10. a b North 1973 ↓, s. 377.

Bibliografia edytuj

  • Perelman Charles: O sprawiedliwości. Warszawa 1988.
  • Jan Błuszkowski: Podstawowe założenia, pojęcia i twierdzenia teorii struktury społecznej. W: Wojtaszczyk Konstanty Adam (red.): Społeczeństwo i polityka. Warszawa 2003.
  • James Hall, Dictionary of Subjects and Symbols in Art, Icon Editions, 1974.
  • Janusz Karp Sprawiedliwość społeczna. Szkice ze współczesnej teorii konstytucjonalizmu i praktyki polskiego prawa ustrojowego, Kraków 2004.
  • Helen F. North, Temperance (Sophrosyne) and the Canon of the Cardinal Virtues, [w:] Philip G. Wiener (red.), Dictionary of the History of Ideas, t. 4, New York: Charles Scribner's Sons, 1973, s. 365-378.

Linki zewnętrzne edytuj

  Artykuły na Stanford Encyclopedia of Philosophy (ang.) [dostęp 2018-08-07]:

  • David Miller, Justice, 26 czerwca 2017. (Sprawiedliwość)
  • Mark LeBar, Michael Slote, Justice as a Virtue, 21 stycznia 2016. (Sprawiedliwość jako cnota)
  • Kasper Lippert-Rasmussen, Justice and Bad Luck, 28 marca 2018. (Sprawiedliwość a pech)