Azotyny alkilowe

Azotyny alkilowe (azotany(III) alkilowe), R-ONO – organiczne związki chemiczne, estry kwasu azotawego i alkoholi.

Wzór ogólny azotynu alkilu

Właściwości chemiczne

Są one odczynnikami nitrozujacymi. Stosowanymi do C-nitrozowania w pozycji alfa-ketonów, kwasów karboksylowych, nitryli, nitroalkenów oraz orto- i para-nitrotoluenów. Są dość nietrwałe i rozkładają się powoli podczas przechowywania. Powinny być przechowywane w chłodnym i ciemnym miejscu. Produktami rozkładu są: woda, tlenki azotu, odpowiedni alkohol i powstający z niego aldehyd oraz produkty jego polimeryzacji oraz, w przypadku azotynów drugo- i trzeciorzędowych alkoholi, alkeny. Azotyny powinny być zużyte w ciągu kilku dni, a najwyżej kilku tygodni od syntezy. Azotyny alkilowe sprzedawane w sexshopach są stabilizowane antyutleniaczami, np. difenyloaminą, oraz rozcieńczane alkoholem etylowym 1:1, a następnie pakowane w ciemne butelki napełnione azotem.

Zastosowanie

Azotyny alkilowe rozszerzają naczynia krwionośne, obniżają ciśnienie krwi oraz przyśpieszają akcję serca, działają spazmolitycznie, podobnie do soli kwasu azotawego. Efekt działania utrzymuje się kilka minut. Azotyny ulegają w ustroju rozpadowi z wydzieleniem anionu azotynowego. Ich toksyczność jest również zbliżona do azotynów nieorganicznych, np. azotynu sodu. W większych dawkach powodują utlenianie jonu Fe²⁺ w hemoglobinie do Fe³⁺ i powstawanie niebieskiej methemoglobiny nieprzenoszącej tlenu. Objawia się to sinieniem końców palców i ust. W przypadku utlenienia > 50% hemoglobiny następuje śmierć przez uduszenie się. Środki te stosowane są – w zależności od szybkości i czasu rozpadu w organizmie, w atakach dusznicy bolesnej oraz dychawicy oskrzelowej (azotyn amylu oraz azotyn 2-etyloheksylu) oraz w wojsku, w Indywidualnych Pakietach Przeciwchemicznych jako antidotum na zatrucie cyjanowodorem, cyjanem lub cyjankami. Mechanizm działania polega na wiązania ligandu CN^– z jonem Fe³⁺ w powstającej methemoglobinie. azotyn amylu znajduje zastosowanie jako tzw. poppers. Azotyny alkilowe są potencjalnie rakotwórcze ze względu na możliwość nitrozowania grup aminowych do nitrozamin (dotychczas dowiedziono tego tylko w przypadku myszy).

Preparatyka

Otrzymuje się je działając kwasem azotawym na odpowiedni alkohol w środowisku mocnego kwasu. Reakcja ogólna (R-OH oznacza alkohol):

R-OH + HONO ⇌ R-ONO + H₂O

Uzyskany azotyn destyluje się pod zwykłym ciśnieniem.

Temperatury wrzenia wybranych azotynów alkilowych

• azotyn etylu: 17 °C
• azotyn butylu: 77 °C (27 °C/57,3 hPa)
• azotyn amylu (pentylu): 104 °C (29 °C/53,3 hPa)
• azotyn heksylu: 130 °C (52 °C/58,7 hPa)