Baptysterium
Baptysterium (łac. baptisterium z gr. βαπτιστήριον od βαπτίζειν 'zanurzać') – budowla wznoszona przez chrześcijan, przeznaczona do wykonywania obrzędu chrztu, niekiedy usytuowana w pobliżu kościoła. Określenie „baptysterium” odnosi się także do samej niecki (sadzawki, basenu) chrzcielnej, umożliwiającej przynajmniej częściowe zanurzenie kandydata do chrztu.
Historia
edytujO ile forma udzielania chrztu we wczesnym chrześcijaństwie jest dobrze znana, to wygląd miejsc, w których udzielano tego obrzędu pozostaje dla najwcześniejszego okresu hipotetyczny. Najstarsze znane baptysterium (III wiek) zachowało się w Dura Europos; było to jedno z pomieszczeń w domu chrześcijan, w którym przy jednej ścianie ustawiono basen chrzcielny, obudowany aediculą. W IV wieku funkcję baptysteriów pełniły niczym niewyróżniające się pomieszczenia, przylegające do kościoła.
Struktura architektoniczna baptysteriów ukształtowała się dopiero w drugiej połowie IV wieku. Obok wolnostojących, prostych, czworobocznych budynków (takich jak baptysteria przy bazylice Narodzenia Pańskiego w Betlejem, w Trewirze albo Akwilei) pojawiały się pod koniec tego wieku bardziej skomplikowane (np. z Timgadu albo Tipasy). Plan centralny (koła lub wieloboku) w IV wieku był jeszcze mało popularny, ale od V wieku stał się dominującym. Na planie oktogonalnym wzniesiono baptysterium w Mediolanie, baptysterium San Giovanni in Fonte przy bazylice św. Jana na Lateranie z IV w. (przebudowane w V w.) oraz Baptysterium Ortodoksów w Rawennie z przełomu IV i V w.
Głównym elementem w budynku była piscina, zbiornik na wodę. W IV wieku chrzczono przez trzykrotne zanurzenie lub polanie wodą; do końca tego wieku łącznie z chrztem udzielano sakramentu bierzmowania. Baptysteria zaczęły zanikać w średniowieczu wraz ze zmianą obrzędu chrztu: zastąpieniem zanurzania ciała przez polewanie i wprowadzeniem chrztu dzieci. Na ich miejscu pojawiły się chrzcielnice, stojące wewnątrz kościoła.
- Przykłady baptysteriów
- San Giovanni in Fonte przy bazylice św. Jana na Lateranie w Rzymie,
- Baptysterium we Florencji
- Baptysterium Ortodoksów w Rawennie
- Baptysterium Arian w Rawennie
- Baptysterium w Padwie
- Baptysterium w Parmie
Domniemane baptysteria na ziemiach Polski
edytuj
W Polsce baptysteria jako osobne budynki nie były nigdy budowane. Przedmiotem dyskusji jest natomiast obecność na terenie dawnej Polski basenów chrzcielnych (piscin). W Poznaniu (baptysterium na Ostrowie Tumskim) i w Wiślicy, obok fundamentów najstarszych kościołów odkryto okrągłe w planie, płytkie zagłębienia z zaprawy wapiennej, które interpretowane są przez niektórych badaczy jako prymitywne sadzawki chrzcielne: otoczone zasłonami, ze stojącym pośrodku słupem. Ceremonie masowych chrztów misyjnych opisane są bowiem w Żywotach św. Ottona z Bambergu. Podobne musiały mieć miejsce w Polsce. Jak sądzono, po masowym obrzędzie chrztu, w miejscu prowizorycznego baptysterium wznoszono następnie kościół. Obecnie przeważa jednak pogląd, że te „misy chrzcielne” stanowią po prostu pozostałości mieszalników do zaprawy wapiennej, używanej przy wznoszeniu kościołów. Świadczą o tym koliste ślady na ich dnach, a także ikonografia zachodnioeuropejska, ukazująca takie właśnie wczesnośredniowieczne urządzenia. Po raz pierwszy koncepcję taką przedstawił prof. Andrzej Tomaszewski, ostatnio wsparł ją także prof. Przemysław Urbańczyk. Masowe chrzty w momencie konwersji odbywały się zatem zapewne poprzez zanurzenie w wodach rzek lub jezior.
Inna natomiast sytuacja stwierdzona została na Ostrowie Lednickim, gdzie w kaplicy palacjalnej odkryto dwa zagłębienia w podłodze. Te zagłębienia są interpretowane jako baseny chrzcielne służące księciu i jego najbliższemu otoczeniu.
Bibliografia
edytuj
- Filarska Barbara, Początki sztuki chrześcijańskiej, Lublin 1986.
- Mroczko Teresa, Polska sztuka przedromańska i romańska, Warszawa 1978.
- Słownik terminologiczny sztuk pięknych, Warszawa 2006.