Włosopuklerznik wrzaskliwy
Włosopuklerznik wrzaskliwy[3] (Chaetophractus vellerosus) – gatunek ssaka z rodziny Chlamyphoridae w rzędzie pancernikowców. Najmniejszy z podrodziny Euphractinae. Występuje w Ameryce Południowej do wysokości 4500 m. Żywi się głównie stawonogami, rzadziej drobnymi kręgowcami i pokarmem roślinnym. Większą część doby kryje się w norze. Raz do roku samica rodzi 1–2 młode. Nie jest zagrożony wyginięciem. Zaniepokojony wydobywa z siebie krzyk przypominający płacz ludzkiego dziecka.
| Chaetophractus vellerosus[1] | |||
| (J.E. Gray, 1865) | |||
.jpg)
| |||
| Systematyka | |||
| Domena | |||
|---|---|---|---|
| Królestwo | |||
| Typ | |||
| Podtyp | |||
| Gromada | |||
| Podgromada | |||
| Infragromada | |||
| Rząd | |||
| Rodzina | |||
| Podrodzina | |||
| Rodzaj | |||
| Gatunek |
włosopuklerznik wrzaskliwy | ||
| Synonimy | |||
| |||
| Podgatunki | |||
| |||
| Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2] | |||
 | |||
| Zasięg występowania | |||
| |||
Budowa edytuj
Głowa i tułów osiągają długość od 20 do 30 cm, do czego ogon dodaje 8–11 cm. Ucho mierzy od 2,9 do 3,2 cm. Długość tylnej stopy wynosi między 4,2 a 5,2 cm. Pancernikowiec ten waży od 0,6 do 1,2 kg. Z danych tych widać, że jest istotnie mniejszy od włosopuklerznika kosmatego o długości głowy i tułowia od 26 do 40 cm i masie od 2 do 5 kg. Ustępuje rozmiarami i masą także puklerznikowi sześciopaskowemu (40–50 cm, 3–7 kg) i nawet puklerzykowi różowemu (22–31 cm, 0,7–1,5 kg). W efekcie włosopuklerznik wrzaskliwy jest najmniejszym przedstawicielem podrodziny Euphractinae. Samica jest większa od samca, poza tym dymorfizm płciowy nie występuje[4].
Ciało włosopuklerznika wrzaskliwego pokrywa pancerz. Karapaks okrywający tułów składa się z trzech części: tarczy łopatkowej (scapular shield) na przodzie, tarczy miednicznej (pelvis shield) z tyłu i sześciu-ośmiu luźniejszych, ruchomych pierścieni pomiędzy nimi. Brzegi płytek (scutes) są zaokrąglone. Środkowo-grzbietowe płytki tarczy miednicznej mają 1–2 otworki, przez które uchodzą gruczoły miedniczne. Pancerz zwierzęcia ubarwiony jest na brązowo, plamkowany, z barwą bladoopaloną. Adekwatnie do nazwy rodzajowej porastają go liczne włosy barwy opalonej[4].
Ciało wspierają dobrze zbudowane kończyny, krótkie, zakończone spłaszczonymi pazurami. Przednia łapa kończy się czterema pazurami, z których drugi przewyższa długością pozostałe. Uszy włosopuklerznika wrzaskliwego są duże[4].
Genetyka edytuj
Włosopuklerznik wrzaskliwy ma diploidalną liczbę chromosomów równą 62. Liczba fundamentalna wynosi 88[4].
Systematyka edytuj
Nowy gatunek został opisany przez Graya w 1865 pod nazwą Dasypus vellerosus, a więc w rodzaju pancernik. Później został przeniesiony do rodzaju włosopuklerznik[4].
W przeszłości umieszczany w rodzinie pancernikowatych, po kolejnych badaniach został przeniesiony wraz z krewnymi do rodziny Chlamyphoridae grupującej wszystkie współczesne pancernikowce oprócz rodzaju pancernik. W rodzinie tej wyróżnia się 3 podrodziny: Euphractinae, Chlamyphorinae i Tolypeutinae. Włosopuklerznik wrzaskliwy należy do tej pierwszej, prócz rodzaju włosopuklerznik obejmującej także puklerznika i puklerzyka. W rodzaju włosopuklerznik wyróżniano 3 gatunki: włosopuklerznik kosmaty, wrzaskliwy i andyjski[3]. Kolejne badania morfologiczne i genetyczne wskazały jednak, że różnice między włosopuklerznikami andyjskim z andyjskiej Boliwii i wrzaskliwym z północy Argentynny są niewystarczające, by umotywować nimi rozróżnianie tych dwóch gatunków. W efekcie uznano, że w obu przypadkach chodzi o ten sam gatunek pancernikowca. Obowiązującą nazwą jest ta nadana wcześniej, w tym wypadku Chaetophractus vellerosus[4], jako nadana w 1864, podczas gdy Ch. nationi utworzył Thomas w 1894. Polska nazwa za Polskim Nazewnictwem Ssaków Świata PANu z 2015 to włosopuklerznik wrzaskliwy[3]. Istnieją pewne badania genetyczne wskazujące na polifiletyzm rodzaju włosopuklerznik, wedle których włosopuklerznik wrzaskliwy miałby być bliżej spokrewniony z puklerzykiem różowym niż włosopuklerznikiem kosmatym[4].
Wyróżnia się 2 podgatunki[4]:
- Chaetophractus vellerosus vellerosus Gray, 1865,
- Chaetophractus vellerosus pannosus Thomas, 1902.
Tryb życia edytuj
Włosopuklerznik wrzaskliwy kopie jamy w glebie[2], zwykle piaszczystej bądź wapiennej. Nory na terenach o luźnej glebie umieszcza zwykle obok bądź pod roślinnością. Dokopuje się do głębokości 2 m, nora ma kilka m długości. Wejście ma kształt kopulasty, wysokie na 10 cm i tejże szerokości. Nora może mieć kilka wejść, co zwiększa bezpieczeństwo, polepsza też jakość powietrza w środku. Nora zapewnia zwierzęciu ochronę przez zmienną temperaturą otoczenia. Tak więc im bardziej zmienne warunki na zewnątrz, tym dłuższa i głębsza wykopana nora. Jej wielkość zależy więc od pory roku. Włosopuklerznik wykopuje na danym terenie kilka nor, niekoniecznie musi ich używać powtórnie[4].
Aktywność włosopuklerznika wrzaskliwego także zależy od pory roku i panującej temperatury. Kiedy mu ciepło, wychodzi na żer popołudniem i nocą. Zimą wychodzi z nory zwykle w południe i wczesnym popołudniem. Na wyższych wysokościach również preferuje aktywność dzienną[2]. Zimą niekiedy wygrzewa się na słońcu. W sumie jest aktywny przez około 3 godziny na dobę[4] (czyli mniej od leniwca[5]).
Jak podaje IUCN, wedle badań z argentyńskiej Catamarki 1 osobnik zajmuje teren 3,4 ha, natomiast wedle badania z prowincji Buenos Aires 5,2 ha. Z tej ostatniej pochodzą też badania nad sezonową zmiennością areału. Jesienią i zimą zależnie od płci włosopuklerzniki korzystały z 0,23 ha (samice) i 0,27 ha (samce), podczas gdy wiosną i latem liczby te rosły do 0,75 i 0,13 ha[2]. Superina i Abba podają z kolei areał od 0,23 do 5,3 ha, zwracając uwagę na większe tereny zajmowane przez samce[4]. Z kolei wedle badań boliwijskich z Parku Narodowego Kaa-Iya zagęszczenie wyniosło 0,58 włosopuklerznika na km². Wedle innych badań z tego samego kraju 13 000 zwierząt zajmowało teren 340 km²[2]. Areały zajmowane przez dane osobniki zachodzą na areały ich sąsiadów, czy to tej samej, czy to przeciwnej płci[4]. Prawdopodobnie istotną rolę odkrywają tu również czynniki związane z samym charakterem danego siedliska[2].
Zwierzę wiedzie samotny tryb życia, kontakty społeczne ograniczając w zasadzie do rozmnażania. Jego gruczoły miedniczne produkują stęchłą wydzielinę. Być może zwierzę używa jej do oznaczania swego terenu[4].
Włosopuklerznik wrzaskliwy znany jest ze swojego głosu, od którego pochodzą nazwy zwierzęcia (angielska screaming hairy armadillo, dosłownie krzyczący pancernik włochaty). Zaniepokojone, zwierzę wydaje z siebie głośny krzyk przypominający głos płaczącego dziecka, składający się z różnorodnych przechodzących w siebie dłuższych i krótszych dźwięków. Superina i Abba podają podstawową częstotliwość 600,1 Hz z odchyleniem standardowym 90,9 Hz, z pikiem 3179,8 Hz z SD 560,6 Hz. Jego rola polega na zaskoczeniu drapieżnika, co daje włosopuklerznikowi czas na ucieczkę[4].
Cykl życiowy edytuj
Dojrzałość płciową uzyskuje włosopuklerznik wrzaskliwy w wieku 11 miesięcy niezależnie od płci. Samica przystępuje do rozrodu raz do roku. Sezon rozrodczy wedle Superiny i Abby zaczyna się na przełomie zimy i wiosny[4]. Wedle IUCN zależy to od miejsca. W Buenos Aires trwa od września do stycznia, w Boliwii od listopada również do stycznia[2]. Zazwyczaj samotny, włosopuklerznik wrzaskliwy spotyka osobniki płci przeciwnej. Występuje poligynia i poliandria. Kopulacja prowadzi do ciąży trwającej około 60 dni, po której samica rodzi w norze, czasami wyposażonej w zbudowane z materiału roślinnego gniazdo, jedno lub dwa młode. Noworodek waży od 40 do 60 g, rodzi się ślepy. Oczy otwiera po około 3 tygodniach. Początkowo pozostaje pod opieką matki w jamie, żywiąc się jedynie dostarczanym przez matkę mlekiem. Norę opuszcza od lata[4] (styczeń-luty[2]), zaczynając przyjmowanie pokarmów niemlecznych[4].
Średnia długość życia na wolności wynosi około 3 lat, aczkolwiek maksymalna wynosić może 6–10 lat. W niewoli osobniki dożywały nawet 30 lat[4].
Rozmieszczenie geograficzne edytuj
Włosopuklerznik wrzaskliwy żyje w Ameryce Południowej. Podgatunek nominatywny spotyka się w północno-zachodniej Argentynie, Boliwii, północno-wschodnim Chile, Paragwaju. Możliwe, że występuje również na południowym wchodzie Peru. Chaetophractus vellerosus pannosus jest endemitem Argentyny, obserwowanym od prowincji Buenos Aires, La Pampa, Mendoza do niższych rejonów północno-środkowej Argentyny. Superina i Abba wymieniają ponadto izolowaną populację tego podgatunku we wschodniej prowincji Buenos Aires, pięćset km od zasięgu reszty podgatunku[4]. Występuje od poziomu morza do wysokości 4600 m (gdzie wcześniej umieszczano włosopuklerznika andyjskiego)[2].
Ekologia edytuj
Zasiedla rozmaite siedliska, przede wszystkim suche[4]. Spotyka się go na terenach porosłych krzewami i sawanną, trawiastych, ale też na pustyniach. Radzi sobie na obszarach zmodyfikowanych działalnością ludzką, w tym na pastwiskach. W Boliwii zasiedla uprawy zbóż. Lubi gleby piaszczyste[2], unika zaś terenów słabo drenowanych[4] bądź skalistych, na których nie może wykopać sobie jam. Jest przystosowany do suchych terenów z niewielką dostępnością wody. Jego nerki silnie zagęszczają mocz[2].
Wedle IUCN wszystkożerny[2], Superina i Abba podają, że jest wszystkożerny-mięsożerny. Na jego pokarm składają się przede wszystkim stawonogi, wśród których wymienić można chrząszcze, zarówno larwy, jak i imagines, ale też inne bezkręgowce. Nie gardzi również drobnymi kręgowcami, wśród których jaszczurki, płazy bezogonowe i gryzonie. Dietę uzupełnia pokarmem roślinnym. Ilość poszczególnych pokarmów zależy od pory roku. Latem, kiedy wilgotność jest mniejsza, przeważają owady, podczas gdy zimą rośnie zawartość roślin w diecie. Największa umieralność przypada na sezon o najmniejszej dostępności pokarmu[4].
Pokarm znajduje głównie w glebie, którą rozkopuje z użyciem pazurów. Szuka pożywienia, poruszając się po spirali, co zaobserwowano zarówno na wolności, jak i w niewoli[4].
Zagrożenia i ochrona edytuj
IUCN klasyfikuje włosopuklerznika wrzaskliwego jako gatunek najmniejszej troski (włosopuklerznik andyjski klasyfikowany była jako narażony na wyginięcie, a w Boliwii, Chile i Peru nawet zagrożony wyginięciem, wymieniał go II Załącznik CITES). Wśród zagrożeń wymienia górnictwo, rolnictwo, wypadki drogowe oraz polowania przez człowieka i udomowione zwierzęta. Włosopuklerznik jest jadalny przez człowieka, dostarcza mu białka. Służą do wykonywania pamiątek i amuletów. W Boliwii służy również do wykonywania lokalnych instrumentów muzycznych zwanych charangos (sam pancerz) i matracas (cały włosopuklerznik), wykorzystywanych potem w czasie tradycyjnych tańców podczas karnawału w Oruro[2].
Zwierzę zamieszkuje liczne tereny chronione. Wymienić można Park Narodowy Kaa-lia, Park Narodowy Lauca, Park Narodowy Sajama. W boliwijskim Oruro uznawane są za emblematyczne[2].
Przypisy edytuj
- ↑ Chaetophractus vellerosus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n Chaetophractus vellerosus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ a b c Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 25. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
- ↑ a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w M Superina, AM Abba, Family Chlamyphoridae (Chlamyphorid Armadillos), [w:] Don E Wilson, Rusell A Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 48–71, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).
- ↑ JN Pauli, Family Bradypodidae (Three-toed Sloths), [w:] Don E Wilson, Rusell A Mittermeier, Handbook of the Mammals of the World, t. 8. Insectivores, Sloth and Collugos, Barcelona: Lynx Edicions in association with Conservation International and IUCN, 2018, s. 118–132, ISBN 978-84-16728-08-4 (ang.).