Cytoplazma – część protoplazmy komórki eukariotycznej pozostająca poza jądrem komórkowym, a w przypadku, z definicji nie posiadających jądra, komórek prokariotycznych – cała protoplazma[1][2][3].

Wyobrażenie struktury cytoplazmy. Cytoplazma jest zatłoczoną przestrzenią pełną różnego rodzaju rozpuszczalnych białek i większych struktur.

Dzieli się ją na[1][2][3]:

  • cytozol, zwany też cytoplazmą podstawową
  • organella (z wyjątkiem jądra komórkowego).

W języku polskim słowa „cytoplazma” używa się jednak często w węższym znaczeniu, mając na myśli tylko substancję wypełniającą przestrzenie pomiędzy organellami[4][5].

Wyróżnia się też niekiedy[2]:

Przepływ cytoplazmy (cykloza) w komórkach naskórka łupiny cebuli.

Cytoplazma podstawowa to substancja o pozornie jednolitej strukturze, mogąca przyjmować różną postać od cieczy do galaretki (żelu). Ważnym składnikiem cytoplazmy podstawowej jest jednak skomplikowana przestrzenna sieć białkowych włókienek (mikrofilamenty) i mikrorureczek (mikrotubule), tworzących tzw. cytoszkielet. W cytoplazmie podstawowej znajdują się pozostałe plazmatyczne składniki komórki i zachodzi większość procesów metabolicznych. Cytoplazmę podstawową przenikają układy błonowe, a od zewnątrz ogranicza ją błona komórkowa.

Enzymem markerowym (markerem) cytoplazmy podstawowej jest dehydrogenaza glukozo-6-fosforanowa (G6PD).

Skład cytoplazmy podstawowej

edytuj

Cytoplazma podstawowa jest substancją koloidalną, w jej skład wchodzą:

W cytoplazmie podstawowej zawieszone są organella, np. mitochondria, plastydy, lizosomy, peroksysomy, wakuole, cytoszkielet, retikulum endoplazmatyczne, aparat Golgiego

Cytoszkielet

edytuj
Osobny artykuł: cytoszkielet.

Zasadniczym elementem strukturalnym cytoplazmy podstawowej są białka mające postać globularną lub fibrylarną np. mikrofilamenty i mikrotubule.

Mikrotubule

edytuj

Mikrotubule – zbudowane z tubuliny rurki. Biorąc pod uwagę lokalizację mikrotubul w komórce oraz pełnione przez nie funkcje, wyróżniamy:

  • mikrotubule cytoplazmatyczne stanowiące elementy cytoszkieletu i sterujące ruchami organelli komórkowych
  • mikrotubule kinetochorowe odgrywające ważną rolę w czasie ruchu chromosomów i ogólnie przy podziale komórki

Retikulum endoplazmatyczne

edytuj
Osobny artykuł: Retikulum endoplazmatyczne.

Retikulum endoplazmatyczne (= siateczka wewnątrzplazmatyczna) – struktura stanowiąca zasadniczą część systemu błon wewnątrzkomórkowych.

Złożone jest z zespołów cystern, kanalików, banieczek, pęcherzyków. Układy te przenikają w różnych kierunkach cytoplazmę i łączą się z plazmalemmą i błoną jądrową.

Wśród błon retikulum można wyróżnić :

Procesy zachodzące w cytoplazmie podstawowej

edytuj

biosynteza białek (translacja)

początkowy etap oddychania (glikoliza lub oksydacyjny szlak pentozofosforanowy)

Ruchy cytoplazmy podstawowej

edytuj
  • cyrkulacyjny – cytoplazma płynie w różnych kierunkach w pomostach cytoplazmatycznych
  • rotacyjny – cytoplazma płynie w jednym kierunku wokół wakuoli, inaczej nazywany cyklozą
  • pulsacyjny – cytoplazma płynie raz w jednym, raz w drugim kierunku (wokół wakuoli)
  • fontannowy – szczególna odmiana ruchu cyrkulacyjnego, w którym cytoplazma płynie wokół dwóch wakuoli w przeciwnych kierunkach

Ruchy cytoplazmy spowodowane są skurczami włókienek kurczliwych

  • plazmoliza – proces odstawania protoplastu od ściany komórkowej – zachodzi w roztworze hipertonicznym.
  • deplazmoliza – proces odwrotny do procesu plazmolizy – zachodzi w roztworze hipotonicznym

Przypisy

edytuj
  1. a b Marzena Popielarska-Konieczna: Słownik szkolny: biologia. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2003, s. 104. ISBN 83-7389-096-3.
  2. a b c Biologia: słownik encyklopedyczny. Warszawa: Wydawnictwo Europa, 2001, s. 51. ISBN 83-87977-73-X.
  3. a b praca zbiorowa pod redakcją Małgorzaty Maćkowiak, Annay Michalak: Biologia: jedność i różnorodność. Warszawa: Wydawnictwo Szkolne PWN, 2008, s. 71. ISBN 978-83-7446-134-4.
  4. praca zbiorowa pod redakcją Krzysztofa Spalika: Biologia: podręcznik do liceum ogólnokształcącego: kształcenie w zakresie rozszerzony część 1, tom 1. Warszawa: Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 2002, s. 82. ISBN 83-02-08191-4.
  5. Aneta Jastrzębska: Grzyby - Informacje ogólne. ebiolog.pl. [dostęp 2012-03-31].