Franciszek Zubrzycki
Franciszek Zubrzycki ps. „Mały Franek” (ur. 26 maja 1915 w Radomiu, zm. 6 sierpnia 1942 w Tomaszowie Mazowieckim[1]) – działacz polskiego ruchu robotniczego i komunistycznego ruchu oporu w czasie II wojny światowej, dowódca pierwszego oddziału partyzanckiego Gwardii Ludowej[2].
| |
| oficer Gwardii Ludowej | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Przebieg służby | |
| Lata służby |
1942 |
| Siły zbrojne | |
| Główne wojny i bitwy | |
| Odznaczenia | |
| |
.jpg)
Życiorys
edytujW 1934 ukończył I Gimnazjum Męskie im. gen. Sowińskiego w Warszawie[3][4]. Studiował na Politechnice Warszawskiej. Będąc studentem wstąpił do Organizacji Młodzieży Socjalistycznej Życie[2] i Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej[5]. Skazany na karę więzienia, odbywał ją w okresie 1938–1939[2]. W pierwszej fazie okupacji Polski przez Niemców został wywieziony na roboty przymusowe do III Rzeszy[1], skąd potem powrócił. W 1941 wstąpił do Związku Walki Wyzwoleńczej, a w 1942 do Polskiej Partii Robotniczej[2].
W maju 1942 pod dowództwem Franciszka Zubrzyckiego sformowano pierwszy oddział Gwardii Ludowej im. Stefana Czarnieckiego, wyszkolony przez „dąbrowszczaka” Józefa Mrozka[6] i skierowano go do antyniemieckich działań partyzanckich.
Wyjazd z Warszawy, z Dworca Wschodniego, według dotychczasowych ustaleń nastąpił w dwóch grupach – pierwsza nastąpiła w dniach 10–15 maja, druga przy końcu maja. W wyprawach majowych oddziału im. Stefana Czarnieckiego wzięli udział następujący gwardziści[7]:
- Franciszek Zubrzycki „Mały Franek” – dowódca
- Marceli Rostkowski „Marcel” – zastępca
- Stanisław Białobrzeski z Marymontu
- Niemir Bieliński „Mirek”, „Roman” z Marymontu
- Stefan Gruszczyński z Pelcowizny
- Czesław Guzanek z Marymontu
- Jakub Kamiński „Zdzich” z Marymontu
- Mikołaj Koniew „Mikołaj” – żołnierz radziecki, uciekinier z obozu jenieckiego
- Iwan Muchin „Janek” – żołnierz radziecki, uciekinier z obozu jenieckiego
- Mieczysław Olszewski z Marymontu
- Tadeusz Skupiewski z Targówka
- Jerzy Wojciech Sommer z Żoliborza
- Marian Twardowski „Kamacz” z Pelcowizny
- Zygmunt, Andrzej z Żoliborza, nazwiska nieznane
- Michał – nazwisko nieznane, żołnierz radziecki, uciekinier z obozu jenieckiego
W niektórych akcjach oddziału „Małego Franka” brali także udział przybyli do kraju z Francji Dąbrowszczacy: Bolesław Mołojec i Józef Mrozek[7].
Od 10–15 maja do 6 sierpnia 1942 r. trwały z pewnymi przerwami działania oddziału Gwardii Ludowej im. Stefana Czarnieckiego. Gwardziści wykonali kilka akcji kolejowych (m.in. pod Rozprzą i Teklinowem), atakowali posterunki policji i niemieckie samochody, przeprowadzali akcje ekspropriacyjne (m.in. w Nadleśnictwie Meszcze), stoczyli kilka walk z przeważającymi siłami wroga, pierwszą pod Polichnem (10 czerwca), gdzie poległo trzech gwardzistów, a ranni zostali „Mały Franek” i Józef Mrozek; w Antoniowie (21 czerwca) i ostatni, dramatyczny bój na ulicach Tomaszowa (6 sierpnia)[7].
Teren piotrkowsko-tomaszowski, mimo dużego zalesienia, był trudny do rozwinięcia działań partyzanckich. Był to bowiem rejon w znacznym stopniu skolonizowany przez Niemców, o stosunkowo dużej liczbie volksdeutschów. Tu właśnie najwcześniej, na terenach GG, podjęto wysiedlanie chłopów i osadzanie w ich gospodarstwach Niemców oraz volksdeutschów. Dlatego w wielu wsiach, jak np. w Polichnie, Przygłowie i innych, znajdowała się spora liczba kolonistów (np. w Tomaszowie Mazowieckim – według danych wywiadu AK – koloniści i volksdeutsche stanowili 20% ludności)[7].
Przez krótki czas istnienia oddział operował w okolicy Piotrkowa Trybunalskiego, jednak nie przeprowadził ani jednej akcji bojowej. W czerwcu GL przeprowadziła w tym samym rejonie akcję, w ramach której wziął też udział oddział Zubrzyckiego. Akcją był napad na polską leśniczówkę i żołnierza AK, Jeremiego Kozłowskiego, któremu zabrano dubeltówkę i 5 tys. złotych[8]. Oddział 11 czerwca 1942 został rozproszony. Następnie Zubrzyckiego mianowano dowódcą częstochowsko-piotrkowskiego okręgu GL. 6 sierpnia 1942 został zabity przez Niemców, gdy próbował uciec po aresztowaniu na dworcu kolejowym w Tomaszowie Mazowieckim[2].
Decyzja o wysłaniu oddziału „Małego Franka” do regionu piotrkowskiego miała na celu wykazanie, że partyzantka może istnieć i rozwijać się nie tylko na terenach o wielkich, trudno dostępnych kompleksach leśnych, m.in. na wschodzie Polski, ale i w regionach o niewielkim stosunkowo zalesieniu, tam gdzie po klęsce wrześniowej działał przez kilka miesięcy Oddział Wydzielony mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”. Ponadto chodziło o zademonstrowanie istnienia ognisk walki partyzanckiej w Polsce centralnej, na terenach położonych blisko granicy obszarów przyłączonych do III Rzeszy, a zwłaszcza wielkich skupisk polskiej klasy robotniczej: Łodzi, Zagłębia Dąbrowskiego i Śląska[7].
W 1946 Uchwałą Prezydium Krajowej Rady Narodowej pośmiertnie został odznaczony Orderem Krzyża Grunwaldu II klasy za zasługi położone w walce z okupantem i udział w pracach konspiracyjnych w okresie okupacji[9]. Ponieważ Zubrzycki dowodził pierwszym partyzanckim oddziałem GL i jako jeden z pierwszych dowódców polowych GL zginął w walce z Niemcami, propaganda komunistyczna w Polsce już od 1942 silnie eksponowała jego postać i podkreślała bohaterstwo[2].
Po upadku PRL część publikacji podtrzymywała informacje o aktywnym udziale oddziału Zubrzyckiego w akcjach bojowych przeciw Niemcom[10], jednak według IPN, służył on w organizacjach stalinowskich, a obie akcje partyzanckie miały charakter głównie propagandowy i nie podjęto w ich czasie żadnych działań antyniemieckich. Zwrócono także uwagę, że chociaż był dowódcą okręgu GL, to jednostka ta w owym okresie de facto istniała głównie teoretycznie[2].
Upamiętnienie
edytujW 1952 r. w auli w Gmachu Głównym Politechniki Warszawskiej odsłonięto poświęconą mu tablicę pamiątkową[11].
W 1966 w Polichnie odsłonięto pomnik czynu zbrojnego GL i AL upamiętniający działania Zubrzyckiego i jego oddziału, a w 1968 stworzono w pobliżu Muzeum Czynu Partyzanckiego, skansen – obóz partyzancki. Po 1989 r. pomnik został przebudowany i usunięto z niego nawiązania do obu tych organizacji, a muzeum oraz skansen zamknięto[12].
Był patronem wielu szkół, ulic, drużyn harcerskich oraz statku; po upadku PRL patronat zaczęto znosić[13][14][15][16]. W 1963 roku jego imię nadano warszawskim Zakładom Elektronicznym „Warel”[17], a także Centrum Szkolenia Specjalistów Marynarki Wojennej w Ustce[18].
Awanse
edytuj- oficer Gwardii Ludowej[19] – 1942
- podpułkownik – pośmiertnie[20]
Odznaczenia
edytuj- Order Krzyża Grunwaldu II klasy – pośmiertnie (29 maja 1946)[9]
Przypisy
edytuj- ↑ a b Encyklopedia PWN, tom 12, 1969 – według tej encyklopedii w okresie 1939-1940 był uwięziony przez hitlerowców w Działdowie.
- ↑ a b c d e f g Franciszek Zubrzycki (1915–1942), Instytut Pamięci Narodowej. [dostęp 2012-08-24].
- ↑ Uczył Gajcego i Bartoszewskiego. Zostało po nim jedno opowiadanie, dziesiątki konspiracyjnych dokumentów i zapowiedź przerwanej przez powstanie kariery [online], wyborcza.pl, 2018 [dostęp 2024-06-29] (pol.).
- ↑ Maria Durakowa, Maria Lasecka, Hanna Gruchalska-Kwaśniewska, III Liceum Ogólnokształcące im. Generała Sowińskiego 1923-1998: dawne I-sze Gimnazjum Męskie im. Jenerała Sowińskiego Magistratu M. St. Warszawy, wyd. 1, Warszawa: Stowarzyszenie Wychowanków Szkoły im. Generała Sowińskiego, 1998, s. 114, ISBN 83-910546-0-8 (pol.).
- ↑ Zubrzycki, Franciszekportalwiedzy.onet.pl [dostęp 2010-04-16].
- ↑ Władysław Gomułka, Pamiętniki, Andrzej Werblan (red.), t. II, Warszawa: BGW, 1994, s. 110, ISBN 83-7066-552-7, OCLC 749646794.
- ↑ a b c d e Ryszard Nazarewicz, Waldemar Tuszyński, Początek na ziemi piotrkowskiej, [w:] Janusz Czechowicz (red.), Gwardia Ludowa w perspektywie historycznej. W 60 rocznicę jej powstania. Artykuły, wspomnienia i dokumenty., Warszawa: Oficyna Wydawniczo-Poligraficzna Warsgraf, 2003, s. 91, 92, 94, ISBN 83917103-1-9.
- ↑ ul. Małego Franka – Nazwy do zmiany – Instytut Pamięci Narodowej [online], ipn.gov.pl [dostęp 2018-12-19] (pol.).
- ↑ a b M.P. z 1947 r. nr 51, poz. 327.
- ↑ Zubrzycki Franciszek, Encyklopedia WIEM [zarchiwizowane 2017-09-02].
- ↑ Kronika wydarzeń w Warszawie 1945−1958. „Warszawskie kalendarz ilustrowany 1959”, s. 66, 1958. Wydawnictwo Tygodnika Ilustrowanego „Stolica”.
- ↑ Polichno – Pomnik i muzeum czynu zbrojnego GL i AL, sztuka.net [zarchiwizowane 2016-03-04].
- ↑ Franek Zubrzycki – polski kuter szkolno-rybacki [online], www.graptolite.net [dostęp 2020-02-18].
- ↑ Franciszek Zubrzycki [online], Polskie Linie Oceaniczne SA [dostęp 2020-02-18].
- ↑ Zamiast „Franka Zubrzyckiego” w morze wypłynie „Franek” [online], plus.gk24.pl, 6 czerwca 2017 [dostęp 2020-02-18].
- ↑ Uchwała Nr XXXII/467/2017 Rady Miejskiej w Koszalinie z dnia 22 czerwca 2017 r. w sprawie zmiany nazw ulic na obszarze Miasta Koszalin. „Dziennik Urzędowy Województwa Zachodniopomorskiego”. poz. 3244, 2017-07-26. Wojewoda Zachodniopomorski.
- ↑ Tadeusz Kur. Kalendarz wydarzeń 1963. „Warszawski Kalendarz Ilustrowany 1965”, s. 169, 1964.
- ↑ Leszkowicz 2022 ↓, s. 750.
- ↑ Stopnie wojskowe w GL wprowadzono dopiero latem 1943. Do tego czasu obowiązywał podział na gwardzistów, podoficerów, oficerów oraz oficerów Sztabu Głównego.
- ↑ Edward Gronczewski, Zubrzycki Franciszek ps. Mały Franek, [w:] Marian Malinowski (red.), Walczyli o Polskę Ludową, Warszawa: Książka i Wiedza, 1982, ISBN 83-05-11073-7, OCLC 15609519.
Bibliografia
edytuj- Tomasz Leszkowicz: Spadkobiercy Mieszka, Kościuszki i Świerczewskiego. Ludowe Wojsko Polskie jako instytucja polityki pamięci historycznej. Warszawa: Wydawnictwo Instytut Pamięci Narodowej, 2022. ISBN 978-83-8229-588-7.
Linki zewnętrzne
edytuj- Przemówienia podczas odsłonięcia pomnika w Polichnie w 1966 – Audycja „Tym żył świat”.
- ul. Małego Franka, [w:] Nazwy do zmiany [online], IPN [zarchiwizowane 2017-09-02].