Wikipedia

Helena Kurcyusz

polska architekt

Helena Maria Kurcyusz, Helena Kurcyuszowa (ur. 10 maja 1914 w Sandomierzu, zm. 21 stycznia 1999 w Szczecinie) – polska architekt-urbanistka, malarka, animatorka kultury w powojennym Szczecinie[1][2][3].

Helena Maria Kurcyusz
Helunia
Data i miejsce urodzenia

10 maja 1914
Sandomierz

Data i miejsce śmierci

21 stycznia 1999
Szczecin

Miejsce spoczynku

Warszawa,
cmentarz Powązkowski

Zawód, zajęcie

architekt
urbanistka

Miejsce zamieszkania

Szczecin

Narodowość

polska

Alma Mater

Politechnika Warszawska,
Wydział Architektury

Rodzice

Zygmunt Słomiński
Teresa Słomińska z domu Paszkiewicz

Multimedia w Wikimedia Commons

Życiorys edytuj

Młodość i lata II wojny światowej edytuj

Córka Zygmunta Słomińskiego[1], naczelnego inżyniera Warszawy (1924–1927), a następnie prezydenta Warszawy (1927–1934), i Teresy de domo Paszkiewicz. Miała starszego brata Michała (1907-1947), inżyniera. Siostra cioteczna pilota Ludwika Paszkiewicza, Mieczysława Paszkiewicza i Marii Herniczek - żony dr. Kazimierza Niemirowicza-Szczytta. Przez matkę, Teresę z Paszkiewiczów, spokrewniona z Witoldem Gombrowiczem[4][5].

W styczniu 1934 roku w Warszawie poślubiła prawnika Jerzego Kurcyusza (brata Tadeusza Kurcyusza)[4]. Podjęła studia na Politechnice Warszawskiej (Wydział Architektury). Studia skończyła w roku 1939, bezpośrednio przed wybuchem II wojny światowej[3].

Uczestniczyła w obronie Warszawy działając w medycznym Pogotowiu Technicznym[2]. Po kapitulacji miasta brała udział w akcjach konspiracyjnego ZWZ, a następnie AK. W październiku 1942 roku[a] została aresztowana przez gestapo. Była więziona przy alei Szucha i na Pawiaku.

Od początku roku 1943 przebywała w obozie koncentracyjnym na Majdanku. W tym obozie opiekowała się grupą uwięzionych białoruskich chłopców, szkicowała ich portrety i robiła notatki[1][2].

W kwietniu 1944 roku została przetransportowana do obozu kobiecego w Ravensbrück, a później w Neubrandenburgu[1][2].

Okres po II wojnie światowej edytuj

Powrót edytuj

W drodze z Ravensbrück do Warszawy zatrzymała się w Szczecinie, aby spotkać się z koleżanką, która znalazła się w szpitalu na Gumieńcach[b]. Zachwyciła się miastem – poświęciła mu resztę życia, „stając się jego legendą”[3]. Zamieszkała przy ulicy Wyspiańskiego (wówczas niem. Niebuhrstraße w pobliżu dzisiejszego Parku Kasprowicza), która jest uznawana za jedną z najpiękniejszych szczecińskich ulic[6][7]. Od tej właśnie ulicy odchodzi inna, która nosi imię Kurcyuszowej.

Świadek w procesie załogi Majdanka edytuj

W latach 1975–1981 Helena Kurcyusz uczestniczyła, jako świadek koronny, w przeprowadzonym w Düsseldorfie procesie esesmańskiej załogi Majdanka – Herminy Braunsteiner-Ryan (nazywanej „Kobyłą”) i Hildegardy Laechert („Krwawa Brygida”). Jej obozowe notatki i szkice stały się po wojnie ważnym materiałem, który umożliwił upamiętnienie więźniów Majdanka[1].

Architekt zachodniopomorski edytuj

Od wiosny 1945 roku pracowała w Wydziale Budownictwa Urzędu Miejskiego, a od roku 1946 – w Regionalnej Dyrekcji Planowania Przestrzennego. Pełniła w niej funkcję głównego urbanisty województwa szczecińskiego, prowadząc inwentaryzację zabytków i opracowując plany urbanistyczne dla 71 miast tego województwa[2]. W roku 1946 zajmowała się inwentaryzacją i ratowaniem zabytków Szczecina, a przede wszystkim Zamkiem Książąt Pomorskich[2][1]; odkryła krypty z sarkofagami książąt pomorskich[3]. Nadała polskie nazwy wielu ulicom, m.in. Bohaterów Warszawy (niem. Mackensenstraße), Ku Słońcu[c] (niem. Pasewalker Chaussee), Jasne Błonia (niem. Quistorpaue), Wiatru od Morza (niem. Holzmarktstraße). W jej mieszkaniu zapraszani profesorowie warszawskich uczelni (później również szczecińskiej Szkoły Inżynierskiej) opracowywali – wraz ze studentami – uproszczone plany zagospodarowania zachodniopomorskich miast[3]. W kolejnych latach – do emerytury – była projektantem w Wojewódzkiej Pracowni Urbanistycznej[2].

Utworzyła szczecińskie oddziały[2]:

Salon Heleny Kurcyusz i 13 Muz edytuj

 
Willa Heleny Kurcyusz przy ul. Stanisława Wyspiańskiego 7

Była nie tylko architektem-urbanistą, ale również animatorką artystycznego życia miasta. Prowadziła dom otwarty[9], w którym spotykali się przedstawiciele całego środowiska kulturalnego miasta i które nazywano „Salonem Heleny Kurcyusz”[1]. W latach 70. w jej willi spotykali się też studenci architektury – działacze opozycyjni[10]. W roku 1949 współorganizowała – z Konstantym Ildefonsem Gałczyńskim i Jerzym Andrzejewskim (mieszkającymi wówczas w Szczecinie) – „Klub 13 Muz”. Według części źródeł była pomysłodawczynią jego nazwy[6][1], według innych nazwę zaproponował Gałczyński. Od roku 1957 pełniła funkcję prezesa tego klubu (Dom Kultury Środowisk Twórczych „Klub 13 Muz”)[11].

Twórczość edytuj

Helena Kurcyusz jest autorką publikacji, m.in.[1][2]:

  • Kilka wspomnień z Majdanka 17 stycznia 1943 – kwiecień 1944 (1960, maszynopis),
  • Dziecięce komando [w:] oprac. Cz. Rajca, A. Wiśniewska: „Przeżyli Majdanek. Wspomnienia byłych więźniów obozu koncentracyjnego na Majdanku” (Lublin 1980),
  • Helena Kurcyusz [w:] red. Krystyny Tarasiewicz: „My z Majdanka. Wspomnienia byłych więźniarek”(Lublin 1988),
  • Moje pierwsze lata w Szczecinie („Przegląd zachodniopomorski” nr 3,Szczecin 1994).

Jej akwarele i grafiki – pejzaże, portrety, szkice zabytków Pomorza Zachodniego – były prezentowane na indywidualnych wystawach w latach 1970 i 1980. Pisała również poezje[3].

Odznaczenia i wyróżnienia edytuj

Helena Kurcyusz została odznaczona Złotą Odznaką Stowarzyszenia Architektów Polskich i Złotą Odznaką Towarzystwa Urbanistów Polskich. Nadano jej tytuł honorowego Członka Towarzystwa Urbanistów Polskich[2].

Wspomnienia i upamiętnienie edytuj

 
Wylot ul. Heleny Kurcyuszowej na ul. Wyspiańskiego
 
Grobowiec rodzinny na Starych Powązkach w Warszawie

Wojenne przeżycia Heleny Kurcyusz oraz jej udział w procesie zbrodniczej załogi Majdanka zostały upamiętnione w filmie Świadek (aut. Andrzej Androchowicz)[12]. Jej nazwisko umieszczono na liście Pionierów Miasta Szczecin[1]; jej imieniem nazwano też małą uliczkę na Pogodnie oraz salon kominkowy w Klubie 13 Muz[13]. Uliczka Heleny Kurcyuszowej prowadzi od głównej arterii miasta – al. Wojska Polskiego (w pobliżu parku im. Gałczyńskiego z rzeźbą „Zaczarowanej dorożki”[14]) – do jej domu przy ul. Wyspiańskiego 7[6][7].

Znalazła się na 16. miejscu listy „Szczecinianie Stulecia”, utworzonej na przełomie XX i XXI w. w wyniku plebiscytu Gazety Wyborczej (wyd. szczecińskie), Polskiego Radia Szczecin i TVP Szczecin[3]. W książce przypominającej ich sylwetki szczeciński architekt, Stanisław Latour[15], zamieścił swoje wspomnienie zatytułowane „Helena Kurcyusz. Pierwsza dama Szczecina”. Na zakończenie stwierdził[3]:

Czym Skrzynecki, zresztą Jej przyjaciel, był dla Krakowa, tym Ona była dla Szczecina.

W 2017 roku na antenie Polskiego Radia Szczecin odbyła się premiera słuchowiska poświęconego jej osobie „Kurcyuszowa - Szczecin prezydentówny Słomińskiej” w reż. Sylwestra Woronieckiego[16].

W roku 2002 Stowarzyszenie Architektów Polskich podjęło inicjatywę upamiętnienia Heleny Kurcyusz (pochowanej w 1999 r. obok matki na Starych Powązkach (kwatera 201-2-1/2)[17]) na wielkim zabytkowym cmentarzu Centralnym w Szczecinie. Na placu tuż za cmentarną Bramą Główną (proj. Wilhelm Meyer-Schwartau) umieszczono cenotaf – głaz pamięci na niewielkim wzniesieniu, na którym umieszczono inskrypcję[18]:

Helena Kurcyusz, „Helunia” 1914–1999 żołnierz AK, więzień Majdanka, pierwszy polski architekt – urbanista w powojennym Szczecinie, życie i serce poświęciła temu miastu, spoczywa na Powązkach w Warszawie

ku pamięci kamień ten położyli przyjaciele. A.D. 2002
 
 
Plac za Bramą Główną cmentarza Centralnego w Szczecinie przy ul. Ku Słońcu
i cenotaf Heleny Kurcyusz

Uwagi edytuj

  1. ↑ Według Stanisława Latoura została aresztowana w roku 1943.
  2. ↑ Według relacji Stanisława Latuora opiekowała się chorymi na tyfus plamisty koleżankami, ratując im życie.
  3. ↑ Wspominając Helenę Kurcyusz Stanisław Latour wyjaśniał, że nazwała ulicę Ku Słońcu, ponieważ codziennie wędrowała z centrum do szpitala na Gumieńcach, ze zdobytym prowiantem i lekarstwami dla chorych koleżanek, idąc w stronę zachodzącego słońca.

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b c d e f g h i j Andrzej Androchowicz: Helena Kurcyusz, ps. Helunia (1914-1999). encyklopedia.szczecin.pl. [dostęp 2012-11-26]. (pol.).
  2. ↑ a b c d e f g h i j Katarzyna Stańczyk: Kurcyusz Helena. W: Praca zbiorowa, red. Tadeusz Białecki: Encyklopedia Szczecina. T. 1. Szczecin: Uniwersytet Szczeciński, Instytut Historii, Zakład Historii Pomorza Zachodniego, 1999, s. 520. ISBN 83-7241-089-5. (pol.).
  3. ↑ a b c d e f g h Stanisław Latour: Helena Kurcyusz. Pierwsza dama Szczecin. W: Szczecinianie stulecia. Wyd. Piątek trzynastego, 2000, s. 74–75. ISBN 83-87735-63-9.
  4. ↑ a b Zygmunt Joachim Słomiński, Polski Słownik Biograficzny, tom XXXVIII
  5. ↑ Helena Słomińska [w:] Wielka Genealogia Minakowskiego
  6. ↑ a b c Agnieszka Rodowicz: 10 powodów, aby pojechać do Szczecina; 2 Dzielnica Pogodno. voyage.pl, 2012-11-26. (pol.).
  7. ↑ a b Położenie ulicy Heleny Kurcyuszowej w Szczecinie. [w:] Mapa Google.pl [on-line]. maps.google.pl/. [dostęp 2012-11-27]. (pol.).
  8. ↑ 90 lat. Towarzystwo Urbanistów Polskich. Wydawnictwo jubileuszowe. Warszawa: TUP, 2013.
  9. ↑ Salon Heleny Kurcyusz w willi przy. ul. Wyspiańskiego 7. [w:] Transodra-Online; dwujęzyczny portal internetowy polsko-niemieckiego pogranicza [on-line]. [dostęp 2012-11-27].
  10. ↑ Marcin Stefaniak, Stanislaw Siekanowicz: Szczeciński Maleszka. swkatowice.mojeforum.net, 2010-01-19. [dostęp 2012-11-27]. (pol.).
  11. ↑ Teresa Jasińska: Dom Kultury Środowisk Twórczych Klub „13 Muz”. W: op.cit. Encyklopedia Szczecina. s. 197.
  12. ↑ Andrzej Androchowicz: Świadek (film A. Androchowicza z roku 1995). [w:] Hasło w encyklopedia.szczecin.pl [on-line]. [dostęp 2012-11-27]. (pol.).
  13. ↑ Westival Sztuka Architektury. [w:] Oficjalny Portal Miasta Szczecin [on-line]. szczecin.eu. [dostęp 2012-11-27]. (pol.).
  14. ↑ gustloff: Zaczarowana dorożka w Szczecinie. [w:] Pominiki [on-line]. sedina.pl, 2006-09-07. [dostęp 2012-11-27]. (pol.).
  15. ↑ Prof. Stanisław Latour, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI) [dostęp 2012-11-27].[martwy link]
  16. ↑ Radio Szczecin, Kurcyuszowa - Szczecin prezydentówny Słomińskiej [dostęp 06.07.2017]
  17. ↑ Sowa: Pochowani na Cmentarzu Powązkowskim;. [w:] Cmentarz Powązkowski w Warszawie; Słomińska Teresa [on-line]. starepowazki.sowa.website.pl. [dostęp 2012-11-26]. (pol.).
  18. ↑ Stanisław Latour: Cenotaf poświęcony Helenie Kurcyusz (2002, plac przed bramą główną). [w:] Pomniki i tablice Cmentarza Centralnego w Szczecinie [on-line]. cmentarze.szczecin.pl. [dostęp 2012-11-26]. (pol.).

Linki zewnętrzne edytuj

Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Helena_Kurcyusz&oldid=71773860”