Jerzy Gemist-Pleton

Jerzy Gemist-Pleton
Data i miejsce urodzenia	ok. 1355 ; Konstantynopol
Data i miejsce śmierci	ok. 1450 ; Mistra
Język	grecki
	Ważne dzieła
	Mowa doradcza; O prawach; O różnicy między Arystotelesem i Platonem;
	Multimedia w Wikimedia Commons

Jerzy Gemist-Pleton także Gemistos Plethon^[a] (ur. ok. 1355 w Konstantynopolu, zm. ok. 1450 w Mistrze) – uczony i filozof bizantyński.

Życiorys

W Konstantynopolu i Mistrze

Jerzy Gemist urodził się w Konstantynopolu około 1355 roku^[b]. Rodowe nazwisko Gemist zastąpił, pisząc dzieło filozoficzne O różnicy między Arystotelesem a Platonem, pseudonimem Pleton i potem tego pseudonimu z upodobaniem używał. Zarówno nazwisko rodowe, jak i pseudonim znaczą pełny, pseudonim jest jednak bardziej klasyczny, a ponadto kojarzy się z Platonem. Wrogowie filozofa zarzucali mu, że nazwał się Pletonem, jakby chciał sugerować więź z duszą Platona. Jego zwolennicy widzieli w tym tytuł do chwały nazywając go drugim Platonem albo drugim po Platonie^[1].

Gemist-Pleton odbył studia na dworze sułtana Murada II w Adrianopolu pod kierunkiem Ellisajosa, zwolennika politeizmu i zaratusztrianizmu. W młodości odbył liczne podróże między innymi na Cypr i do Palestyny^[2]. Przez pewien czas prowadził szkołę w stolicy Cesarstwa. Po 1393 roku^[c] przeniósł się na Peloponez, gdzie na dworze despotów w Mistrze powstał tętniący życiem ośrodek kultury bizantyńskiej i helleńskiej. W Mistrze został wysokim urzędnikiem despoty Morei, jednocześnie kontynuował działalność nauczycielską. W krótkim czasie skupił się tam wokół niego krąg znakomitych uczniów: Bessarion, przyszły kardynał Kościoła katolickiego, bracia Marek i Jan Eugenikowie, późniejszy nauczyciel greki we Florencji i filozof Jan Argiropul, historyk Laonik Chalkokondyles, Jan Moschos, po śmierci Gemista-Pletona jego następca, Michał Apostolis, który w przyszłości będzie kopiował greckie manuskrypty dla Włochów, sekretarz Gemista-Pletona Demetriusz Kabakes i wielu innych^[3].

Podróż do Włoch

Gemist-Pleton towarzyszył cesarzowi Janowi VIII Paleologowi na sobór we Florencji, w 1439 roku, jako jego osobisty doradca polityczno-teologiczny. Będąc osobą świecką nie uczestniczył osobiście w obradach soborowych^[2]. Nie uniknął natomiast sporów z innymi przedstawicielami Kościoła bizantyńskiego przybyłymi wraz z cesarzem na sobór. Do publicznej dysputy zmusił go Jerzy Scholar, późniejszy patriarcha Konstantynopola i jego zajadły przeciwnik. Przeciw Pletonowi występowali też Teodor Gaza i Jerzy z Trapezuntu. Kontrowersja istniejąca wśród Greków jeszcze przed ich wyjazdem na sobór, w warunkach wspólnego zamieszkiwania całej delegacji, osiągnęła swój punkt kulminacyjny. Adwersarze nie kryli przed katolickimi słuchaczami istoty sporu, który dotyczył pierwszeństwa Platona lub Arystotelesa w wykładzie wiary chrześcijańskiej. Gemist-Pleton zajmował w tych dyskusjach stanowisko zdecydowanie platońskie i antyarystotelesowe. Sprzymierzeńca znalazł w biskupie Nicei Bessarionie, również platoniku, ale bardziej umiarkowanym, starającym się znaleźć płaszczyznę uzgodnienia obydwu systemów filozoficznych^[4].

Platonizm Gemista-Pletona był szczególnego rodzaju. Pozostawał pod silnym wpływem doktryny Plotyna i filozofów aleksandryjskich z II wieku po Chrystusie. Pleton głosił ponadto, że wszechświat posiada ukryty sens, objawiony w ezoterycznych pismach Hermesa Trismegistosa i Pseudo-Dionizego Areopagity^[4]. Rozmowy na temat Platona zafascynowały władcę Florencji Kosmę Medyceusza i florenckich uczonych, samego zaś Pletona względna ignorancja florentyńczyków skłoniła do napisania dzieła O różnicy między Arystotelesem i Platonem, w którym atakował Arystotelesa i wysławiał Platona^[5]. Florenckie wykłady Gemista-Pletona odrodziły zainteresowanie Platonem na Zachodzie, co zaowocowało renesansowym platonizmem^[6].

Schyłek życia

Po soborze Gemist-Pleton powrócił do Mistry, gdzie zmarł w 1452 roku, na rok przed upadkiem rodzinnego miasta. Jego ciało spoczęło w Mistrze. W 1460 roku zdobyli Mistrę Turcy. w 1464 roku Sigismondo Malatesta odzyskał dolne miasto, gdzie odnalazł grób Pletona. Przed laty bezskutecznie namawiał filozofa, by objął kierownictwo jego nadwornej szkoły w Rimini. Po wkroczeniu do Mistry odnalazł jego grób i zabrał jego zwłoki do Rimini. Do dziś spoczywają w grobowcu w Tempio Malatestina, a nagrobna inskrypcja głosi: Szczątki Gemistosa Bizantyńczyka, Księcia Filozofów swoich czasów^[7].

Reakcja na twórczość Pletona poszła w kilku kierunkach. Jego główny przeciwnik w Bizancjum mnich Gennadiusz Scholar został przez sułtana Mehmeda II wybrany patriarchą Konstantynopola. Jako głowa Kościoła bizantyńskiego potępił wyraźnie antychrześcijańską, zmierzającą do odrodzenia religii pogańskiej filozofię Pletona. Nakazał skonfiskować i spalić wszystkie egzemplarze jego głównego dzieła Prawa. Sam w opozycji do Pletona, rozwijał teologię w oparciu o filozofię Arystotelesa. Jeden z uczniów Pletona, Juwenalis, który jeszcze przez Jana VIII został za antychrześcijańskie poglądy wygnany z Konstantynopola, na Peloponezie stracił język i prawą rękę, a w końcu został strącony ze skały. Zanim los jego tragicznie się dopełnił nazwał siebie męczennikiem pierwszej zasady rządzącej rzeczywistością^[8]. We Włoszech uczniowie Pletona Bessarion i Jan Argiropul starali się wbrew swemu nauczycielowi wykazać, że Platon i jego doktryna nie tylko nie są z chrześcijaństwem sprzeczne, ale prowadzą do niego i wiele z prawd chrześcijańskich faktycznie już głoszą^[9]. We Florencji Kosma Medyceusz polecił w 1451 roku Marsilio Ficino, który już od dawna uczył się greki, by przetłumaczył i skomentował różne pisma Platona. Z inspiracji tej około 1460 roku powstała we Florencji tzw. Akademia platońska^[10].

Twórczość

Gemist-Pleton był przede wszystkim filozofem politycznym. Pozostawił po sobie Mowę doradczą (Symbuleutikὸn) z około 1415 roku, w której proponował Teodorowi II przeprowadzenie reform społecznych i ekonomicznych. Jego głównym dziełem był traktat O prawach (Perí nὸmon), złożony z 3 ksiąg, z których zachowały się jedynie fragmenty: rozdziały O cnotach (Perí aretὸn) i O predestynacji (Perí týches)^[11]. Ważne miejsce w twórczości Pletona zajmuje praca O różnicy między Arystotelesem i Platonem (wydane jako Platonicae et Aristotelicae philosophiae comaparatio w 1532 roku w Wenecji)^[2]. Pleton interesował się też zagadnieniami geograficznymi, czego dowodem są Poprawki do niektórych błędów Strabona (Diὸrthosis enion ton uk orthὸs hypὸ Strábonos legomenon)^[11]. Napisał też szereg prac z historii Grecji (wyd. w Londynie w 1989 roku przez E. V. Maltese pt. Georgii Gemisti P. Opuscula de historia graeca)^[2].

Sławę zyskał będąc jednym z pierwszych filozofów renesansowych, którzy przenieśli na grunt włoski nieznane rękopisy Platona. Poza scholiami do Tukidydesa był autorem pism filozoficznych. Koncepcja filozoficzna Pletona wychodziła z założenia platonizmu. W interpretacji neoplatońskiej nosiła ona charakter religijny i miała w jego planach zastąpić doktrynę chrześcijańską.

Uwagi

↑ Formy „Gemist-Pleton” używa tłumacz Dziejów Bizancjum G. Ostrogorskiego – W. Ceran (s. 437 i n.). Formą bez myślnika „Gemist Pleton” posługuje się G. Żurek tłumacz Cesarstwa Bizantyńskiego R. Browninga (s. 250 i n.). Formy „Gemist” i „Pleton” zaleca też O. Jurewicz (Zasady spolszczania i transpozycji imion własnych i nazw geograficznych greckich epoki bizantyńskiej w: Dziejach Bizancjum G. Ostrogorskiego, s. 612, 621). N. Radomski tłumacz Bizancjum J. Herrin używa formy pośredniej „Gemistos Pleton” (s. 342 i n.). Natomiast T. Zabłudowski, tłumacz Historii kultury bizantyńskiej H.-W. Haussiga (s. 342 i n.), J. Bazydło w Encyklopedii katolickiej (t. 15, s 817) i O. Jurewicz w Historii literatury bizantyńskiej (s. 293 i n.) stosują formę „Gemistos Plethon” i imię „Georgios”. W. Gilewski tłumacz Wawrzyńca Wspaniałego I. Cloulasa nadaje Gemistowi imię „Giorgio” (s. 383 i n.). Natomiast nazwiskami „Gemistos Plethon” bez imienia posługuje się na przykład W. Tatrakiewicz w swojej Historii filozofii (t. 2, s. 12).
↑ O. Jurewicz (Historia literatury bizantyńskiej, s. 293) podaje jak rok urodzenia – 1355; J. Bazydło (Encyklopedia katolicka, t. 15, s. 817) – ok. 1355, R. Browning (Cesarstwo Bizantyńskie, s. 250) – ok. 1353.
↑ Zdaniem J. Bazydły nastąpiło to około 1393 roku (Encyklopedia katolicka, t. 15, s. 817). R. Browning przyjmuje, że Gemist-Pleton przeniósł się na dwór Teodora II podczas długotrwałego oblężenia Konstantynopola przez sułtana Bajazyda I, które rozpoczęło się w 1394 roku (Cesarstwo Bizantyńskie, s. 250). J. Herrin uważa, że filozof został dopiero około 1410 roku wygnany przez cesarza Manuela II z Konstantynopola za herezję (Bizancjum, s. 343).

Przypisy

↑ Herrin 2009 ↓, s. 342.
↑ ^a ^b ^c ^d Bazydło 2011 ↓, s. 817.
↑ Browning 1997 ↓, s. 250.
↑ ^a ^b Cloulas 1988 ↓, s. 77.
↑ Herrin 2009 ↓, s. 345–346.
↑ Marian Ciszewski: Akademia Florencka. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 1: A-B. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2000, s. 1. [dostęp 2013-08-24].
↑ Herrin 2009 ↓, s. 347.
↑ Browning 1997 ↓, s. 252.
↑ Stefan Swieżawski: Między średniowieczem a czasami nowymi. s. 68.
↑ Cloulas 1988 ↓, s. 78–79.
↑ ^a ^b Jurewicz 1984 ↓, s. 294.

Bibliografia

R. Browning: Cesarstwo Bizantyńskie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1997, s. 250–252. ISBN 83-06-02615-2.
Janusz Bazydło: Plethon. W: Encyklopedia katolicka. T. 15. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 2011.
Ivan Cloulas: Wawrzyniec Wspaniały. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1988. ISBN 83-06-01455-3.
J. Herrin: Bizancjum. Poznań: Dom Wydawniczy „Rebis”, 2009. ISBN 978-83-7510-227-7.
O. Jurewicz: Historia literatury bizantyńskiej. Wrocław: Ossolineum, 1984. ISBN 83-04-01422-X.
G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2008, s. 441. ISBN 978-83-01-15268-0.
Władysław Tatarkiewicz: Historia filozofii. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1988. ISBN 83-01-08652-1.
Wielka Ilustrowana Encyklopedia Gutenberga (1934–1939)
Ilustrowana Encyklopedia Trzaski, Everta i Michalskiego (1924-1927)
Wielka Encyklopedia Powszechna PWN (1962-1969)

Linki zewnętrzne

[1] Formy „Gemist-Pleton” używa tłumacz Dziejów Bizancjum G. Ostrogorskiego – W. Ceran (s. 437 i n.). Formą bez myślnika „Gemist Pleton” posługuje się G. Żurek tłumacz Cesarstwa Bizantyńskiego R. Browninga (s. 250 i n.). Formy „Gemist” i „Pleton” zaleca też O. Jurewicz (Zasady spolszczania i transpozycji imion własnych i nazw geograficznych greckich epoki bizantyńskiej w: Dziejach Bizancjum G. Ostrogorskiego, s. 612, 621). N. Radomski tłumacz Bizancjum J. Herrin używa formy pośredniej „Gemistos Pleton” (s. 342 i n.). Natomiast T. Zabłudowski, tłumacz Historii kultury bizantyńskiej H.-W. Haussiga (s. 342 i n.), J. Bazydło w Encyklopedii katolickiej (t. 15, s 817) i O. Jurewicz w Historii literatury bizantyńskiej (s. 293 i n.) stosują formę „Gemistos Plethon” i imię „Georgios”. W. Gilewski tłumacz Wawrzyńca Wspaniałego I. Cloulasa nadaje Gemistowi imię „Giorgio” (s. 383 i n.). Natomiast nazwiskami „Gemistos Plethon” bez imienia posługuje się na przykład W. Tatrakiewicz w swojej Historii filozofii (t. 2, s. 12).

[2] O. Jurewicz (Historia literatury bizantyńskiej, s. 293) podaje jak rok urodzenia – 1355; J. Bazydło (Encyklopedia katolicka, t. 15, s. 817) – ok. 1355, R. Browning (Cesarstwo Bizantyńskie, s. 250) – ok. 1353.

[5] Zdaniem J. Bazydły nastąpiło to około 1393 roku (Encyklopedia katolicka, t. 15, s. 817). R. Browning przyjmuje, że Gemist-Pleton przeniósł się na dwór Teodora II podczas długotrwałego oblężenia Konstantynopola przez sułtana Bajazyda I, które rozpoczęło się w 1394 roku (Cesarstwo Bizantyńskie, s. 250). J. Herrin uważa, że filozof został dopiero około 1410 roku wygnany przez cesarza Manuela II z Konstantynopola za herezję (Bizancjum, s. 343).

[CITEREFHerrin2009342-3] Herrin 2009 ↓, s. 342.

[CITEREFBazydło2011817-4] Bazydło 2011 ↓, s. 817.

[CITEREFBrowning1997250-6] Browning 1997 ↓, s. 250.

[CITEREFCloulas198877-7] Cloulas 1988 ↓, s. 77.

[CITEREFHerrin2009345–346-8] Herrin 2009 ↓, s. 345–346.

[9] Marian Ciszewski: Akademia Florencka. W: Powszechna Encyklopedia Filozofii. T. 1: A-B. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, 2000, s. 1. [dostęp 2013-08-24].

[CITEREFHerrin2009347-10] Herrin 2009 ↓, s. 347.

[CITEREFBrowning1997252-11] Browning 1997 ↓, s. 252.

[Bro68-12] Stefan Swieżawski: Między średniowieczem a czasami nowymi. s. 68.

[CITEREFCloulas198878–79-13] Cloulas 1988 ↓, s. 78–79.

[CITEREFJurewicz1984294-14] Jurewicz 1984 ↓, s. 294.

[a]

[b]

[1]

[2]

[c]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]