Wikipedia

Kartownik

Kartownik (łac. cartarius, chartarius, cartularius, niem. Kartenmacher) – dawniej rzemieślnik, artysta zajmujący się wytwarzaniem drukowanych i malowanych kart do gry i zabawy. Kartownicy, malarze kart, w Polsce od końca XV wieku do okresu przemysłowego zajmowali się wytwarzaniem papierowych kart przeznaczonych do gier karcianych czy wróżby.

Niemiecka karta do gry z XV wieku
Thomas Murner, ilustracja z Logica memorativa, Kraków 1509
Z książki: Wewnętrzne Dzieje Polski za Stanisława Augusta / Tadeusz Korzon. - wyd. 2. - Tom. 2. - rozkładówka po str. 310.

Pojawienie się kart do gry w Europie edytuj

Karty do gry są chińskim wynalazkiem datowanym na okres dynastii Tang, ok. IX w.; prawdopodobnie miały formę zarówno ręcznie malowaną, jak drukowaną. W XI w. Ouyang Xiu notował, że wzrost popularności gry w karty zachodził równocześnie ze zmianą formy książek, ze zwojów na kodeksy[1].

Karty do wróżby, taroka i gry mogły pojawić się w krajach Europy w XIII w.[2] Joseph Needham uważa, że transmisja technik drukarskich, w tym wytwarzania kart, za pośrednictwem imperium mongolskiego w XIII w. nie została ostatecznie udowodniona, ale jest prawdopodobna[3]. Najwcześniejsza data pojawienia się kart do gry w Europie (w Hiszpanii i Niemczech),według tego autora to 1377 rok. Dwa lata później są notowane także we Włoszech i Belgii[4].

Popularność kart zaczęła wzrastać w wieku XIV i wiązała się z upowszechnieniem produkcji papieru lnianego w krajach europejskich[2].

Wytwarzanie kart w Europie edytuj

Początkowo karty były ręcznie malowane, złocone przez malarzy. Talia takich obrazków była bardzo droga. Francuski malarz w roku 1430 sprzedał księciu Mediolanu malowane karty za kwotę 1500 sztuk złota[5].

W XV wieku rysunek na kartach odbijano z wyciętych matryc drewnianych (odbitki ksylograficzne, drzeworyt) i kolorowano. Technika drukowania kart była początkiem dziejów drzeworytu i wyprzedziła wprowadzenie techniki druku Gutenberga. Z czasem pojawił się zawód wykrawacza form (Formschneider), który wycinał wzory na drewnianych matrycach drukarskich[6].

Kartownictwo było początkowo specjalizacją malarską, później przekształciło się w odrębny zawód. W Niemczech kartownicy działali na początku XV wieku w Ulm, Augsburgu i Norymberdze. W Antwerpii kartownicy należeli w 1442 roku do jednego cechu z malarzami[7].

Karty, ale także obrazki świętych i ilustracje, drukowano, odciskając tuszem, sporządzonym z sadzy i spoiwa na jednej stronie papieru, z wycinanych w twardym, (często gruszkowym) drewnie stempli, form ksylograficznych (gr. ξυλον, ksylon – drzewo, γραφο, graphō – piszę). Czarno-biała ilustracja była później kolorowana, początkowo ręcznie, później – poprzez wycinane stemplami formy zwane patronami. Odwrocie kart wykonywano z barwionego pstro marmurkowego papieru lub drukowano jednakowy obrazek. Same karty klejono z dwóch-trzech warstw papieru pod prasą i smarowano, lakierowano suchym mydłem. Pojedyncze karty na koniec były wycinane prawdopodobnie nożycami, które w zestawie narzędzi pojawiły się na pieczęciach kartowników[8].

We Francji nazywano kartowników – zależnie od etapu pracy – dominotiers (w związku z fabrykacją papieru pstrego, marmurkowego), feuilletiers (drukarze kart) i cartiers (wytwórcy). Kartownicy współpracowali z fabrykantami papieru[9] i formkrawaczami[10]. Pierwszy statut cechu kartowników pochodził z Rouen z 1540 roku. Cechy kartowników w XVI wieku rozwijały się razem z modą na grę w karty. W obronie praw kartowników w Rouen w XVII wieku wybuchły masowe zamieszki[11].

Historia kartowników w Polsce edytuj

 
Sygnet drukarski Marcina Skorupki z końca XVI wieku
 
Anonimowe XVI-wieczne karty polskie
 
Pracownia kartowników i patrony do kolorowania kart, XVIII-wieczna rycina zamieszczona w Wielkiej Encyklopedii Francuskiej

Gra w karty pojawiła się w Polsce w XV wieku razem z gośćmi z Europy, mieszkańcami miast[12]. Publikacja De Ludorum Abstinentia, wydana w 1456 roku w Krakowie, zabraniała gry w karty na Uniwersytecie Krakowskim. Nieco wcześniej, w 1453 roku, płomienne kazania w Krakowie wygłaszał franciszkanin Jan Kapistran, we Wrocławiu palił karty do gry z innymi zbytkownymi przedmiotami. Inny franciszkanin i filozof, Thomas Murner, około roku 1500 uczył w Krakowie logiki przy pomocy specjalnych kart swojego projektu, wykonanych zapewne w Strasburgu, w firmie swojego brata Beatusa Murnera, wyrzynacza form i drukarza.

Wzmianki o pierwszych kartownikach pojawiły się w dokumentach krakowskich pod koniec XV wieku prawie równocześnie z pierwszymi drukarzami i papiernikami: Hannus von Bunczel karthenmecher, kartownik, był związany z krakowskim papiernikiem Henrykiem i Paulus cartenmecher (1499 rok)[13]. Paulus Czipser kartenmecher w 1500 roku przyjął prawo miejskie w Krakowie[14]. Krakowski cech kartowników, contubernium chartariorum, powstał w 1532 roku, w 1558 kartownicy mieli swoje kramy na smatruzie[11], statut cechu kartowników przyjęto w 1577 roku[15]. Kartownicy, iglarze i grzebieniarze krakowscy bronili od XVII wieku własnej baszty[16]. Zachowały się wklejone w oprawy książek odbitki kart wykonane w 1595 roku przez krakowianina Marcina Skorupkę i wzory krakowskich kart anonimowego autora z XVI wieku.

Gra w karty rozpowszechniła się w Polsce w połowie XVI wieku[17], karty były popularne nawet u chłopów[18]. W Krakowie w tym stuleciu działało około 50 kartowników, w Poznaniu w XVI w było 42 kartowników. Pod koniec XVI wieku powstał tam cech tych rzemieślników. W 1559 roku firma, produkująca papier i karty pod Poznaniem, zatrudniała kartowników według przywileju gdańszczanina Michała Eldsnera[19][20]. Karty przeznaczone dla polskich klientów wykonywano w XVI wieku także na czeskim wówczas Śląsku[21]. We Wrocławiu pierwsi kartownicy odnotowani zostali podobnie, jak w Krakowie, pod koniec XV wieku[22]. Cechy kartowników istniały we Wrocławiu i w Świdnicy. Oprócz Krakowa i Poznania w XVI wieku kartownicy działali w Warszawie[20], Lwowie, Wilnie, Lublinie, Toruniu[23], Krośnie. W 1647 roku w Kielcach działał cech prasołów, gwarków, górników, piwowarów, piekarzy i kartowników[24]. W XVII wieku w Wilnie produkowano karty w papierni Śmiałowskiego[17], w Warszawie w 1665 działała Fabryka Kart Krajowa Du Porta[25].

W XVIII wieku funkcjonowało w Polsce wiele firm kartowniczych, najprawdopodobniej związanych z papierniami. W Warszawie firma Rafałowicza, później Willinga (Willinka)[26] i Rafałowicza, produkowała karty polskie (36 w talii) i francuskie (52 w talii), w Krasławiu w guberni witebskiej działała fabryka Konstantego Ludwika Platera. Firmy kartownicze istniały też w Lesznie, w Krakowie było przedsiębiorstwo niejakiego Burgona, w Grodnie – Królewska Fabryka Kart zarządzana przez Tyzenhauza oraz w Jeziornie[27]. W latach 80. XVIII wieku karty wytwarzała w Oranach na Wileńszczyźnie fabryka kart Józefa Perla, dawniej rytownika kart w Grodnie. Józef Perl, syn kartownika i jednocześnie chorążego wojsk koronnych Franciszka, produkował karty do gry i bilety wizytowe, papier sprowadzał z Królewca[28]. Karty z XVIII wieku, nawet te importowane z wytwórni paryskich, konkurowały o polskich klientów dobrym projektem, patriotycznymi ilustracjami, nakładem i jakością.

W XIX wieku, po zmianach prawa cechowego, drukowano w Wilnie karty francuskie z rysunkami malarza Jana Rustema, rytowane przez Bogumiła Kislinga[27]. Działająca w XIX wieku w Warszawie fabryka kart Gottiego[29] i Baumanna[30] drukowała karty z patriotycznymi ilustracjami według projektu Jana Feliksa Piwarskiego[31]. W okresie międzywojennym i później karty produkowało wiele wytwórni i firm w Polsce, jednak zawód kartownika zniknął w XIX wieku.

W XVIII wieku słowo „kartownik” (w wersji żeńskiej „kartowniczka”) oznaczało także karciarza, gracza w karty albo szulera[32].

Przypisy edytuj

  1. ↑ Needham 1985 ↓, s. 131-132.
  2. ↑ a b Samuel Orgelbrand: Encyklopedyja Powszechna. Warszawa: 1863, s. t.14,s. 285,286.
  3. ↑ Needham 1985 ↓, s. 309.
  4. ↑ Robert Temple: Geniusz Chin. Warszawa: Ars Polona, 1994, s. 116.
  5. ↑ Samuel Orgelbrand: Encyklopedyja Powszechna. Warszawa: 1863, s. t.14,s. 287,288,293.
  6. ↑ Samuel Orgelbrand: Encyklopedyja Powszechna. Warszawa: 1863, s. t.14,s. 286,288.
  7. ↑ Samuel Orgelbrand: Encyklopedyja Powszechna. Warszawa: 1863, s. t.14,s. 288,293.
  8. ↑ Samuel Orgelbrand: Encyklopedyja Powszechna. Warszawa: 1863, s. t.14,s. 293.
  9. ↑ Samuel Orgelbrand: Encyklopedyja Powszechna. Warszawa: 1863, s. t.14,s. 289.
  10. ↑ Seweryn Tadeusz, Staropolska grafika ludowa, Warszawa 1966, s. 21.
  11. ↑ a b Samuel Orgelbrand: Encyklopedyja Powszechna. Warszawa: 1863, s. t.14,s. 290.
  12. ↑ Zygmunt Gloger: Encyklopedia Staropolska. Warszawa: 1900-1903, s. t.III, s.18.
  13. ↑ Jan Ptaśnik: Cracovia Artificum 1300-1500. Kraków: 1917, s. 401,406.
  14. ↑ Jan Ptaśnik: Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum. Kraków: 1922, s. 127-130.
  15. ↑ Franciszek Piekosiński: Prawa przywileje i statuta miasta Krakowa (1507-1795). Kraków: 1885, s. 770, nr.632.
  16. ↑ Ambroży Grabowski: Dawne zabytki miasta Krakowa. Kraków: 1850, s. 168.
  17. ↑ a b Samuel Orgelbrand: Encyklopedyja Powszechna. Warszawa: 1863, s. t.14,s. 291.
  18. ↑ Seweryn Tadeusz, Staropolska grafika ludowa, Warszawa 1966, s. 11.
  19. ↑ Maria Wojciechowska: Z dziejów książki w Poznaniu w XVI wieku. Poznań: 1927, s. 83,84.
  20. ↑ a b Julian Kołaczkowski: Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce. Kraków: 1888, s. 240.
  21. ↑ Sigmar Radau, Rainer Sachs: Das grosse „W”. Die Rolle Breslaus in der Spielkartengeschichte der fruehen Neuzeit. Wrocław: 2004, s. 75,76, seria: w Amator Scientiae.
  22. ↑ Alvin Schulz: Geschichte der Schlesien Maler 1500-1800. Breslau: 1882.
  23. ↑ Edward Rózycki: Ksiązka polska i księgozbiory we Lwowie w epoce renesansu i baroku. Ossolineum, 1994, s. 95.
  24. ↑ Marta Pieniążek-Samek: Tributium gratitudinis reddo Fundacje artystyczne na terenie Kielc w XVII wieku. Kielce: 2005, s. 88.
  25. ↑ Andrzej Banach: Podróże po szufladzie. Kraków: 1960, s. 158.
  26. ↑ Jan Abraham Willink | WikiTree: The FREE Family Tree [online], 8 kwietnia 2018 [dostęp 2018-04-08].
  27. ↑ a b Julian Kołaczkowski: Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce. Kraków: 1888, s. 241.
  28. ↑ Praca zbiorowa: Słownik Artystów Polskich. Warszawa: 2003, s. t.VII,s.25,26.
  29. ↑ Józef Gotti | WikiTree: The FREE Family Tree [online], 8 kwietnia 2018 [dostęp 2018-04-08].
  30. ↑ Filip Adolf Baumann | WikiTree: The FREE Family Tree [online], 8 kwietnia 2018 [dostęp 2018-04-08].
  31. ↑ Samuel Orgelbrand: Encyklopedyja Powszechna. Warszawa: 1863, s. t.14,s. 294.
  32. ↑ M. Samuel Bogumił Linde: Słownik Języka Polskiego. Warszawa: 1994, s. t.II, 326.

Bibliografia edytuj

  • Drexlerowa Anna M., Wystawy wytwórczości Królestwa Polskiego, Warszawa 1999.
  • Gloger Zygmunt, Encyklopedia Staropolska. Warszawa: 1900-1903.
  • Grabowski Ambroży, Skarbniczka naszej archeologii Lipsk 1854.
  • Grabowski Ambroży, Dawne zabytki miasta Krakowa. Kraków: 1850.
  • Hamerliński-Dzierożyński Andrzej, O kartach, karciarzach, grach poczciwych i grach szulerskich, Kraków 1976.
  • Kołaczkowski Julian, Wiadomości tyczące się przemysłu i sztuki w dawnej Polsce, Kraków 1888.
  • M. Samuel Bogumił Linde, Słownik Języka Polskiego, Warszawa 1994.
  • Joseph Needham, Cunxun Qian: Science and civilisation in China. Volume 5, Chemistry and chemical technology. Part I, Paper and printing. Cambridge: Cambridge University Press, 1985. ISBN 0-521-08690-6, ISBN 978-0-521-08690-5. (ang.).
  • Orgelbrand Samuel, Encyklopedyja Powszechna. Warszawa: 1863.
  • Ptaśnik Jan, Cracovia Artificum 1300-1500, Kraków 1917.
  • Ptaśnik Jan, Cracovia impressorum XV et XVI saeculorum. Kraków: 1922.
  • Radau Sigmar, Rainer Sachs: Das grosse "W". Die Rolle Breslaus in der Spielkartengeschichte der fruehen Neuzeit, w Amator Scientiae, Wrocław: 2004.
  • SAP Słownik Artystów Polskich i obcych w Polsce działających redakcja zbiorowa tomy od 1 do 7 Ossolineum 1971-2003.
  • Schulz Alvin Geschichte der Schlesien Maler 1500-1800. Breslau: 1882.
  • Schulz Alvin, Urkundliche Geschichte der Breslauer Maler - Innung in den Jahren 1345 bis 1523 Breslau 1866 Korn.
  • Seweryn Tadeusz, Staropolska grafika ludowa, Warszawa 1956.
  • Wojciechowska Maria, Z dziejów książki w Poznaniu w XVI wieku. Poznań: 1927.
  • Krótka historia kart do gry ze strony kolekcjonerskiej
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Kartownik&oldid=70354814”