Kipunja wyżynna

Kipunja wyżynna
	Rungwecebus kipunji
	(Ehardt, Butynski, T. Jones & Davenport, 2005)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Nadrząd	łożyskowce
Rząd	naczelne
Podrząd	wyższe naczelne
Nadrodzina	koczkodanowce
Rodzina	koczkodanowate
Podrodzina	koczkodany
Plemię	Papionini
Rodzaj	Rungwecebus; Davenport, W.T. Stanley, Sargis, De Luca, Mpunga, Machaga & L.E. Olson, 2005
Gatunek	kipunja wyżynna
Synonimy
	Lophocebus kipunji Ehardt, Butynski, Jones & Davenport, 2005;
	Lophocebus kipunji Ehardt, Butynski, Jones & Davenport, 2005;
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; zagrożony
	Zasięg występowania
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Kipunja wyżynna^[5] (Rungwecebus kipunji) – gatunek ssaka naczelnego z podrodziny koczkodanów (Cercopithecinae) w obrębie rodziny koczkodanowatych (Cercopithecidae), odkryty w 2003 roku w górach Tanzanii. Jest zagrożony wyginięciem.

Zasięg występowania

Kipunja wyżynna występuje w południowej Tanzanii w zaledwie dwóch odizolowanych miejscach: Southern Highlands i Udzungwa^[6].

Taksonomia

Gatunek po raz pierwszy naukowo opisał w 2005 roku zespół zoologów, nadając mu nazwę Lophocebus kipunji^[3]. Miejsce typowe to Rungwe-Livingstone (09°07′S do 09°11′S i 33°40′E do 33°55′E), Southern Highlands, Tanzania^[3]^[7]. Holotyp to fotografia samca^[3]. Jedyny przedstawiciel rodzaju kipunja^[5] (Rungwecebus), który zdefiniował w 2006 roku międzynarodowy zespół zoologów, bazując na prawie dorosłym samcu złapanym w pułapkę zastawioną przez rolnika (osobnik został znaleziony martwy)^[2].

R. kipunji został pierwotnie przypisany do rodzaju Lophocebus ze względu na jego niekontrastowe, czarne powieki i nadrzewny tryb życia^[3]^[6]. Dowody molekularne i analizy morfometryczne wykazały, że jest on jednak bardziej spokrewniony z pawianami niż którykolwiek z rodzajów mangab, i potwierdziły jego umiejscowienie w nowym rodzaju Rungwecebus^[2]^[6].

Autorzy Illustrated Checklist of the Mammals of the World uznają ten za gatunek monotypowy^[6].

Etymologia

Rungwecebus: Mount Rungwe, Tanzania; gr. κηβος kēbos „długoogoniasta małpa”^[2].
kipunji: rodzima nazwa Kinyakyusa dla kipunji używana w Rungwe-Livingstone^[8].

Morfologia

Brak dostępnych danych opisujących dokładne wymiary dorosłego osobnika, ale długość ciała (bez ogona) szacuje się na około 85–90 cm, ogon nieco dłuższy; masa ciała około 10–15 kg^[9]^[10]. Płcie są podobnie ubarwione, a ciężar dorosłych samic szacuje się na 90% masy ciała dorosłych samców^[9]. Osobniki tego gatunku mają brązowo-szare futro, białe na brzuchu.

Ekologia

Kipunja wyżynna jest najbliżej spokrewniona z pawianami. Są wszystkożerne, jedzą liście, pędy, kwiaty, owoce, nie gardzą korą, porostami, mchem i bezkręgowcami. Na małpy te polują orły, lamparty oraz miejscowi ludzie.

Status

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii EN (ang. endangered ‘zagrożony’)^[4]. Naukowcy oceniają, że żyje prawdopodobnie około 1100 tych małp.

Przypisy

↑ Rungwecebus kipunji, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d T.R. Davenport, W.T. Stanley, E.J. Sargis, D.W. De Luca, N.E. Mpunga, S.J. Machaga & L.E. Olson. A new genus of African monkey, Rungwecebus: morphology, ecology, and molecular phylogenetics. „Science”. 312 (5778), s. 1379, 2006. DOI: 10.1126/science.1125631. (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d ^e Jones i in. 2005 ↓, s. 1162.
↑ ^a ^b T.T. Davenport T.T., Rungwecebus kipunji, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2019, wersja 2021-2 [dostęp 2021-08-28] (ang.).
↑ ^a ^b Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 48. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 228. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).
↑ N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Rungwecebus kipunji (Ehardt, Butynski, T. Jones, & Davenport in T. Jones, Ehardt, Butynski, Davenport, Mpunga, Machaga, & De Luca, 2005). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-19]. (ang.).
↑ Jones i in. 2005 ↓, s. 1163.
↑ ^a ^b D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 658–659. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).
↑ Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 148. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

Bibliografia

T. Jones, C.L. Ehardt, T.M. Butynski, T.R. Davenport, N.E. Mpunga, S.J. Machaga & D.W. De Luca. The highland mangabey Lophocebus kipunji: a new species of African monkey. „Science”. 308 (5725), s. 1161–1164, 2005. DOI: 10.1126/science.1109191. (ang.).
C. L. Ehardt, T.M. Butynski & T.R.B. Davenport: Kipunji, Rungwecebus kipunji (Hayman, 1936). Primates in Peril: The World's 25 Most Endangered Primates, 2007. [dostęp 2008-05-18]. (ang.).
Newly Discovered Monkey Is Threatened With Extinction. 2008. [dostęp 2017-11-15]. (ang.).

[itis-1] Rungwecebus kipunji, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).

[Davenport&inni-2] T.R. Davenport, W.T. Stanley, E.J. Sargis, D.W. De Luca, N.E. Mpunga, S.J. Machaga & L.E. Olson. A new genus of African monkey, Rungwecebus: morphology, ecology, and molecular phylogenetics. „Science”. 312 (5778), s. 1379, 2006. DOI: 10.1126/science.1125631. (ang.).

[CITEREFJonesEhardtButynskiDavenport20051162-3] Jones i in. 2005 ↓, s. 1162.

[iucn-4] T.T. Davenport T.T., Rungwecebus kipunji, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species 2019, wersja 2021-2 [dostęp 2021-08-28] (ang.).

[Cichocki&inni-5] Nazwy zwyczajowe za: W. Cichocki, A. Ważna, J. Cichocki, E. Rajska-Jurgiel, A. Jasiński & W. Bogdanowicz: Polskie nazewnictwo ssaków świata. Warszawa: Muzeum i Instytut Zoologii PAN, 2015, s. 48. ISBN 978-83-88147-15-9. (pol. • ang.).

[Burgin&inni-6] C.J. Burgin, D.E. Wilson, R.A. Mittermeier, A.B. Rylands, T.E. Lacher & W. Sechrest: Illustrated Checklist of the Mammals of the World. Cz. 1: Monotremata to Rodentia. Barcelona: Lynx Edicions, 2020, s. 228. ISBN 978-84-16728-34-3. (ang.).

[mdd-7] N. Upham, C. Burgin, J. Widness, M. Becker, C. Parker, S. Liphardt, I. Rochon & D. Huckaby: Rungwecebus kipunji (Ehardt, Butynski, T. Jones, & Davenport in T. Jones, Ehardt, Butynski, Davenport, Mpunga, Machaga, & De Luca, 2005). [w:] ASM Mammal Diversity Database (Version 1.11) [on-line]. American Society of Mammalogists. [dostęp 2023-09-19]. (ang.).

[CITEREFJonesEhardtButynskiDavenport20051163-8] Jones i in. 2005 ↓, s. 1163.

[Zinner&inni-9] D. Zinner, G.H. Fickenscher, Ch. Roos, M.V. Anandam, E.L. Bennett, T.R.B. Davenport, N.J. Davies, K.M. Detwiler, A. Engelhardt, A.A. Eudey, E.L. Gadsby, C.P. Groves, A. Healy, K.P. Karanth, S. Molur, T. Nadler, M.C. Richardson, E.P. Riley, A.B. Rylands, L.K. Sheeran, N. Ting, J. Wallis, S.S. Waters & D.J. Whittaker: Family Cercopithecidae (Old World Monkeys). W: R.A. Mittermeier, A.B. Rylands & D.E. Wilson (redaktorzy): Handbook of the Mammals of the World. Cz. 3: Primates. Barcelona: Lynx Edicions, 2013, s. 658–659. ISBN 978-84-96553-89-7. (ang.).

[amw-10] Class Mammalia. W: Lynx Nature Books: All the Mammals of the World. Barcelona: Lynx Edicions, 2023, s. 148. ISBN 978-84-16728-66-4. (ang.).

[5]

[1]

[2]

[3]

[4]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]