Kowaliki (ptaki)

Kowaliki
	Sittidae
	Lesson, 1828
	; przedstawiciel podrodziny – kowalik karoliński (S. carolinensis)
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ptaki
Podgromada	Neornithes
Infragromada	ptaki neognatyczne
Rząd	wróblowe
Podrząd	śpiewające
Rodzina	kowaliki
	Typ nomenklatoryczny
	Rodzina: Sitta Linnaeus, 1758; Sitta europaea Linnaeus, 1758
Synonimy
	Rodzaju: Sida Taylor, 1835; Dendrophila Swainson, 1837; Callisitta Bonaparte, 1850; Sitla Blanfrod, 1876; Rupisitta Buturlin, 1907;
	Rodzaju: Sida Taylor, 1835; Dendrophila Swainson, 1837; Callisitta Bonaparte, 1850; Sitla Blanfrod, 1876; Rupisitta Buturlin, 1907;
Rodzaje i gatunki
	Sitta Linnaeus, 1758; 27 gatunków – zobacz opis w tekście
	Sitta Linnaeus, 1758; 27 gatunków – zobacz opis w tekście
	Systematyka w Wikispecies
	Multimedia w Wikimedia Commons

Kowaliki^[9] (Sittidae) – monotypowa rodzina ptaków z podrzędu śpiewających (Oscines) w obrębie rzędu wróblowych (Passeriformes), obejmująca ponad dwadzieścia gatunków małych ptaków.

Zasięg występowania

Rodzina obejmuje gatunki występujące niemal wyłącznie na półkuli północnej^[10]^[11], przede wszystkim w lasach, kilka gatunków przystosowało się do życia w środowiskach skalistych.

Cechy charakterystyczne

Długość ciała 10,5–19,5 cm; masa ciała 7,5–55 g^[10]. Unikalną cechą kowalików jest ich zdolność do utrzymywania się na pniach drzew głową w dół, większość potrafi się w tej pozycji sprawnie poruszać. Inne ptaki, często poruszające się po pniach drzew, takie jak dzięcioły i pełzacze, ustawione są zawsze głową do góry. Kowaliki są do siebie bardzo podobne pod względem wielkości, wyglądu i zwyczajów. Są ptakami wszystkożernymi, zjadają chętnie owady, ich larwy, orzechy i nasiona, które chowają w szczelinach kory^[12].

Systematyka

Rodzaj zdefiniował w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz w dziesiątym wydaniu swojej publikacji poświęconej historii naturalnej zwierząt^[8]. Gatunkiem typowym jest (oznaczenie monotypowe) kowalik zwyczajny (S. europaea).

Etymologia

Sitta (Sida, Sitla): średniowiecznołac. sitta (Turner 1544) ‘kowalik’, od gr. σιττη sittē ‘ptak podobny do dzięcioła’ wspomniany przez Arystotelesa, Kallimacha i Hezychiusza^[13].
Dendrophila: gr. δενδρον dendron ‘drzewo’; φιλος philos ‘miłośnik’^[14]. Gatunek typowy (późniejsze oznaczenie): Dendrophila frontalis Swainson, 1837 (= Sitta azurea Lesson, 1830)^[15].
Callisitta: gr. καλλος kallos ‘piękno’, od καλος kalos ‘piękny’; rodzaj Sitta Linnaeus, 1758 (kowalik)^[16]. Gatunek typowy (oznaczenie monotypowe): Sitta formosa Blyth, 1843.
Rupisitta: łac. rupes, rupis ‘skała’, od rumpere ‘rozbić’; rodzaj Sitta Linnaeus, 1758 (kowalik)^[17]. Gatunek typowy (oryginalne oznaczenie): Sitta dresseri Zarudny & Buturlin, 1906^[b].

Podział systematyczny

Do rodziny należy jeden rodzaj z następującymi gatunkami^[9]:

Sitta leucopsis Gould, 1850 – kowalik białolicy
Sitta przewalskii Berezovski & Bianchi, 1891 – kowalik Przewalskiego
Sitta magna Wardlaw Ramsay, 1876 – kowalik wielki
Sitta carolinensis Latham, 1790 – kowalik karoliński
Sitta pygmaea Vigors, 1839 – kowalik mały
Sitta pusilla Latham, 1790 – kowalik malutki
Sitta insularis J. Bond, 1931 – kowalik bahamski
Sitta yunnanensis Ogilvie-Grant, 1900 – kowalik skromny
Sitta ledanti Vielliard, 1976 – kowalik algierski
Sitta krueperi von Pelzeln, 1863 – kowalik turecki
Sitta canadensis Linnaeus, 1766 – kowalik czarnogłowy
Sitta whiteheadi Sharpe, 1884 – kowalik korsykański
Sitta villosa J. Verreaux, 1865 – kowalik płowy
Sitta azurea Lesson, 1830 – kowalik okularowy
Sitta frontalis Swainson, 1820 – kowalik krasnodzioby
Sitta solangiae (Delacour & Jabouille, 1930) – kowalik żółtodzioby
Sitta oenochlamys (Sharpe, 1877) – kowalik liliowy
Sitta formosa Blyth, 1843 – kowalik wspaniały
Sitta neumayer Michahelles, 1830 – kowalik skalny
Sitta tephronota Sharpe, 1872 – kowalik duży
Sitta arctica Buturlin, 1907 – kowalik białoczelny – takson wyodrębniony ostatnio z S. europaea^[18]^[19]
Sitta himalayensis Jardine & Selby, 1835 – kowalik himalajski
Sitta victoriae Rippon, 1904 – kowalik białobrewy
Sitta nagaensis Godwin-Austen, 1874 – kowalik tybetański
Sitta cashmirensis W.E. Brooks, 1871 – kowalik kaszmirski
Sitta castanea Lesson, 1830 – kowalik kasztanowaty
Sitta europaea Linnaeus, 1758 – kowalik zwyczajny

Uwagi

↑ ^a ^b Wariant pisowni Sitta Linnaeus, 1758.
↑ Podgatunek S. tephronota.

Przypisy

↑ R.-P. Lesson: Manuel d’ornithologie, ou description des genres et des principales espèces d’oiseaux. T. 1. Paris: Roret, 1828, s. 308. (fr.).
↑ R.C. Taylor. On the Geology and Natural History of the North-Eastern Extremity of the Alleghany Mountain Range, in Pennsylvania, United Sta. „Magazine of Natural History”. 8, s. 539, 1835. (ang.).
↑ W. Swainson: On the natural history and classification of birds. Cz. 2. London: John Taylor, 1837, s. 318. (ang.).
↑ Ch.-L. Bonaparte: Conspectus generum avium. T. 1. Lugduni Batavorum: Apud E.J. Brill, 1850, s. 226. (łac.).
↑ W.T. Blanford: Eastern Persia an account of the journeys of the Persian boundary comission 1870-71-72. Cz. 2. London: Macmillian and Co, 1876, s. 225. (ang.).
↑ S.A. Buturlin. „Mitteilungen des Kaukasischen Museums”. 3, s. 49 (ros.), 64 (ang.), 1907. (ros. • ang.).
↑ Sitta, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2012-11-03] (ang.).
↑ ^a ^b C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 115. (łac.).
↑ ^a ^b Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Sittidae Lesson, 1828 – kowaliki - Nuthatches (wersja: 2024-01-11). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2024-02-28].
↑ ^a ^b D.W.D.W. Winkler D.W.D.W., S.M. Billerman & I.J.S.M.B.& I.J. Lovette S.M. Billerman & I.J.S.M.B.& I.J., Nuthatches (Sittidae), version 1.0, [w:] S.M.S.M. Billerman, B.K.B.K. Keeney, P.G. Rodewald & T.S. Schulenberg (red.), Birds of the World, Cornell Lab of Ornithology, Ithaca, NY 2020, DOI: 10.2173/bow.sittid1.01 [dostęp 2020-08-10] (ang.), Sitta.
↑ Nuthatches (Sittidae). IBC: The Internet Bird Collection. [dostęp 2020-11-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-16)]. (ang.).
↑ Kruszewicz 2006 ↓.
↑ The Key to Scientific Names ↓, Sitta [dostęp 2022-02-04] .
↑ The Key to Scientific Names ↓, Dendrophila [dostęp 2022-02-04] .
↑ G.R. Gray: A list of the genera of birds: with their synonyma an indication of the typical species of each genus. London: R. and J.E. Taylor, 1840, s. 18. (ang.).
↑ The Key to Scientific Names ↓, Callisitta [dostęp 2022-02-04] .
↑ The Key to Scientific Names ↓, Rupisitta [dostęp 2022-02-04] .
↑ Y. Red’kin, M. Konovalova. Systematic notes on Asian birds. 63. The eastern Asiatic races of Sitta europaea Linnaeus, 1758. „Zoologische Verhandelingen”. 80 (5), s. 241–261, 2006. (ang.).
↑ R.M. Zink, S.V. Drovetski, S. Rohwer. Selective neutrality of mitochondrial ND2 sequences, phylogeography and species limits in Sitta europaea. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 40 (3), s. 679–686, 2006. DOI: 10.1016/j.ympev.2005.11.002. (ang.).

Bibliografia

A. Kruszewicz: Ptaki Polski. 2, Wróblowe – ptaki śpiewające. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 83-7073-455-3.
The Key to Scientific Names, J.A.J.A. Jobling (red.), [w:] Birds of the World, S.M. Billerman et al. (red.), Cornell Lab of Ornithology, Ithaca (ang.).
Zwierzęta: encyklopedia ilustrowana. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. ISBN 83-01-14344-4.

[wp-2] Wariant pisowni Sitta Linnaeus, 1758.

[a-19] Podgatunek S. tephronota.

[les-1] R.-P. Lesson: Manuel d’ornithologie, ou description des genres et des principales espèces d’oiseaux. T. 1. Paris: Roret, 1828, s. 308. (fr.).

[Taylor-3] R.C. Taylor. On the Geology and Natural History of the North-Eastern Extremity of the Alleghany Mountain Range, in Pennsylvania, United Sta. „Magazine of Natural History”. 8, s. 539, 1835. (ang.).

[Swainson-4] W. Swainson: On the natural history and classification of birds. Cz. 2. London: John Taylor, 1837, s. 318. (ang.).

[Bonaparte-5] Ch.-L. Bonaparte: Conspectus generum avium. T. 1. Lugduni Batavorum: Apud E.J. Brill, 1850, s. 226. (łac.).

[Blanfrod-6] W.T. Blanford: Eastern Persia an account of the journeys of the Persian boundary comission 1870-71-72. Cz. 2. London: Macmillian and Co, 1876, s. 225. (ang.).

[Buturlin-7] S.A. Buturlin. „Mitteilungen des Kaukasischen Museums”. 3, s. 49 (ros.), 64 (ang.), 1907. (ros. • ang.).

[itis2-8] Sitta, [w:] Integrated Taxonomic Information System [dostęp 2012-11-03] (ang.).

[Linnaeus-9] C. Linnaeus: Systema naturae per regna tria naturae: secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Wyd. 10. T. 1. Holmiae: Impensis Direct. Laurentii Salvii, 1758, s. 115. (łac.).

[Mielczarek&Kuziemko-10] Systematyka i nazwy polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Rodzina: Sittidae Lesson, 1828 – kowaliki - Nuthatches (wersja: 2024-01-11). [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2024-02-28].

[Winkler&inni-11] D.W.D.W. Winkler D.W.D.W., S.M. Billerman & I.J.S.M.B.& I.J. Lovette S.M. Billerman & I.J.S.M.B.& I.J., Nuthatches (Sittidae), version 1.0, [w:] S.M.S.M. Billerman, B.K.B.K. Keeney, P.G. Rodewald & T.S. Schulenberg (red.), Birds of the World, Cornell Lab of Ornithology, Ithaca, NY 2020, DOI: 10.2173/bow.sittid1.01 [dostęp 2020-08-10] (ang.), Sitta.

[ibc-12] Nuthatches (Sittidae). IBC: The Internet Bird Collection. [dostęp 2020-11-20]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-16)]. (ang.).

[CITEREFKruszewicz2006-13] Kruszewicz 2006 ↓.

[14] The Key to Scientific Names ↓, Sitta [dostęp 2022-02-04] .

[15] The Key to Scientific Names ↓, Dendrophila [dostęp 2022-02-04] .

[gray-16] G.R. Gray: A list of the genera of birds: with their synonyma an indication of the typical species of each genus. London: R. and J.E. Taylor, 1840, s. 18. (ang.).

[17] The Key to Scientific Names ↓, Callisitta [dostęp 2022-02-04] .

[18] The Key to Scientific Names ↓, Rupisitta [dostęp 2022-02-04] .

[Red’kin&Konovalova-20] Y. Red’kin, M. Konovalova. Systematic notes on Asian birds. 63. The eastern Asiatic races of Sitta europaea Linnaeus, 1758. „Zoologische Verhandelingen”. 80 (5), s. 241–261, 2006. (ang.).

[Zink&inni-21] R.M. Zink, S.V. Drovetski, S. Rohwer. Selective neutrality of mitochondrial ND2 sequences, phylogeography and species limits in Sitta europaea. „Molecular Phylogenetics and Evolution”. 40 (3), s. 679–686, 2006. DOI: 10.1016/j.ympev.2005.11.002. (ang.).

[9]

[1]

[a]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[b]

[18]

[19]