Oradea

miasto w Rumunii
(Przekierowano z Oradea Mare)

Oradea (węg. Nagyvárad[1]) – miasto w Rumunii w okręgu Bihor, stolica krainy historycznej Kriszana. Miasto liczy, zgodnie ze spisem ludności z 2002 roku, 206 614 mieszkańców. Natomiast liczba mieszkańców całego zespołu miejskiego wynosi ok. 241 tys. Oradea należy do najlepiej rozwiniętych miast w Rumunii. Merem miasta jest Ilie Bolojan.

Oradea
Nagyvárad
ilustracja
Herb Flaga
Herb Flaga
Państwo

 Rumunia

Okręg

Bihor

Mer

Ilie Bolojan

Powierzchnia

115,56 km²

Wysokość

102–249 m n.p.m.

Populacja
• liczba ludności


183 105
(1 grudnia 2021)

Nr kierunkowy

02-59

Kod pocztowy

3700

Tablice rejestracyjne

BH

Podział miasta

6 dzielnic

Położenie na mapie okręgu Bihor
Mapa konturowa okręgu Bihor, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Oradea”
Położenie na mapie Rumunii
Mapa konturowa Rumunii, u góry po lewej znajduje się punkt z opisem „Oradea”
Ziemia47°03′N 21°56′E/47,050000 21,933333
Strona internetowa

Nazwa miasta w różnych językach[2]:

Geografia

edytuj

Miasto położone jest w pobliżu granicy z Węgrami (13 km) nad rzeką Crișul Repede (Szybki Keresz).

Historia

edytuj

Miasto pod łacińską nazwą Varadinum istniało tutaj z pewnością już w XI stuleciu. W 1093 r. król węgierski Władysław I Święty doprowadził do powstania tutaj biskupstwa. Miasto stało się jednym z ważniejszych grodów Królestwa Węgier, a jego katedra miejscem pochówku królów.

 
Miasto w XVII w.

Rozwój miasta zahamowało jego zniszczenie podczas najazdu mongolskiego w 1241 r. Oradea długo odzyskiwała dawne znaczenie. W mieście pracował Georg von Peurbach, skutkiem czego była Tabula Varadiensis. Od 1445 biskupem Waradynu był Jan Vitéz, protektor Grzegorza z Sanoka. W 1541 znalazła się w granicach Wschodniego Królestwa Węgier, które w 1570 r. zostało przekształcone w Księstwo Siedmiogrodu, zależne od Imperium Osmańskiego. Od XVIII wieku – już w granicach monarchii Habsburgów – zaczęła odzyskiwać swą świetność. To wówczas wiedeński architekt Franz Anton Hillebrandt zaprojektował przebudowę miasta w stylu barokowym. Rozkwit przyniósł miastu wiek XIX, gdy węgierski Nagyvárad stał się ważnym centrum gospodarczym i kulturalnym.

 
Teatr

Po rozpadzie Austro-Węgier Oradea znalazła się w granicach Rumunii, mimo iż większość stanowili w niej Węgrzy (w 1910 91,1%, w 1919 62%). Po drugim arbitrażu wiedeńskim miasto powróciło do Węgier w 1940, ale w wyniku traktatu paryskiego ponownie znalazło się w granicach Rumunii w 1947 (faktycznie od października 1944, po zdobyciu miasta przez Armię Czerwoną).

Gospodarka

edytuj

Przez wieki Oradea należała do najbogatszych miast Węgier. Po roku 1989, w Oradei doszło do szerokich zmian ekonomicznych, które dotyczyły głównie sektora usług, ze względu na znaczący rynek konsumencki.

Bezrobocie w Oradei wynosi ok. 6% i jest nieco mniejsze niż średnia krajowa, jednak większe niż w całym regionie Bihor (ok. 2%). Miasto wytwarza ok. 63% całej produkcji przemysłowej regionu Bihor, chociaż zamieszkuje je zaledwie 34,5% mieszkańców regionu.

Główne działy gospodarki to:

  • przemysł meblowy
  • przemysł tekstylny i odzieżowy
  • przemysł obuwniczy
  • przemysł spożywczy

W roku 2003, w Oradei powstał pierwszy hipermarket – Lotus Market.

W miejscowości jest stacja kolejowa Oradea.

Demografia

edytuj
Wybrane zabytkowe świątynie
 
Katedra katolicka pw. Wniebowzięcia NMP i pomnik króla Węgier Władysława I Świętego
 
Kościół św. Ducha
 
Kościół norbertanów
 
Kościół katolicki w twierdzy
 
Katedra św. Mikołaja
 
Kościół reformowany
 
Kościół i klasztor kapucynów
 
Synagoga

Rys historyczny

edytuj
  • 1910: 69 000 (narodowość rumuńska: 5.6%, narodowość węgierska: 91.10%)
  • 1920: 72 000 (R: 5%, W: 92%)
  • 1930: 90 000 (R: 25%, W: 67%)
  • 1966: 122 634 (R: 46%, W: 52%)
  • 1977: 170 531 (R: 53%, W: 45%)
  • 1992: 222 741 (R: 64%, W: 34%)

Stan obecny

edytuj

Skład etniczny według spisu z 2002 roku[11]:

Dzielnice

edytuj
 
Dzielnice Oradei

Od stycznia 2011 miasto jest podzielone na następujące dzielnice (rum. cartiere)[12]:

  • Calea Aradului
  • Ioșia
  • Ioșia-Nord
  • Decebal-Dacia
  • Rogerius
  • Nicolae Iorga
  • Gheorghe Doja
  • Dragoș Vodă
  • Mihai Eminescu
  • Seleuș
  • Nufărul
  • Nicolae Grigorescu
  • Calea Sântandrei
  • Ioșia-Sud
  • Zona Industrială Vest
  • Episcopia Bihor
  • Oncea
  • Podgoria
  • Tokai
  • Zona Industrială Est

Transport

edytuj
 
ULF w Oradei
Osobny artykuł: Tramwaje w Oradei.

Komunikację w Oradei zapewnia przedsiębiorstwo OTL. Składają się na nią 3 linie tramwajowe (1R, 1N, 2, 3R, 3N) i większa liczba linii autobusowych. W mieście znajdują się 3 dworce kolejowe; Główny, Wschodni (Est) i Zachodni (Vest). Vest mieści się w dzielnicy Ioșia, a dworzec główny (zwany też po prostu Oradea) mieści się w centrum miasta, koło dzielnicy Vie.

Architektura

edytuj
 
Ratusz

Architektura Oradei jest mieszanką między budowlami ery socjalistycznej oraz barokową i secesyjną architekturą z czasów monarchii austro-węgierskiej. Po upadku reżimu Ceaușescu doszło do znacznych zaniedbań, jednak od roku 2002, kiedy Rumunia weszła w okres boomu gospodarczego doprowadzono do renowacji zabytkowej architektury.

Zabytki i turystyka

edytuj
 
Twierdza z lotu ptaka
 
Pałac biskupów rzymskokatolickich
 
Pomnik króla Węgier Władysława I Świętego
 
Hotel Vulturul Negru (Czarny Orzeł) – przykład secesyjnej architektury

Główne atrakcje turystyczne to zabytkowe centrum miasta oraz uzdrowiska Băile Felix i Băile 1 Mai, położone w pobliżu miasta.

 
Stadion Iuliu Bodola w Oradei

W mieście tym swoją siedzibę ma klub piłkarski FC Bihor Oradea, który został założony w 1958 roku jako Crișul Oradea. W 1961 roku klub po raz pierwszy w swojej historii awansował do drugiej ligi rumuńskiej. W 1963 roku wygrał te rozgrywki i wywalczył historyczny awans do pierwszej ligi Rumunii. W 2003 roku został wicemistrzem drugiej ligi i wygrywając baraż z Oțelulem Gałacz powrócił do pierwszej ligi. W 2004 roku był ostatni w Divizii A i znów został zdegradowany do drugiej ligi.

Miasta partnerskie

edytuj

Przypisy

edytuj
  1. Nazwa przyjęta jako druga urzędowa, obok rumuńskiej, w 2001: Hotărâre pentru aprobarea Normelor de aplicare a dispozițiilor privitoare la dreptul cetățenilor aparținând unei minorități naționale de a folosi limba maternă în administrația publică locală, cuprinse în Legea administrației publice locale nr. 215/2001. Monitorul Oficial al Românei, Anul XIII, Nr. 781, 7 decembrie 2001.
  2. Großwardein/Oradea. [w:] OME-Lexikon [on-line]. ome-lexikon.uni-oldenburg.de. [dostęp 2017-01-27]. (niem.).
  3. Mapa Kraje Korony Węgierskiej Ed. Hözla geogr. zakład w Wiedniu. W atlasie geograficznym wyd. 1893 nakładem „Wędrowca” w Warszawie.
  4. S. Orgelbranda Encyklopedja powszechna z ilustracjami i mapami, T. 15, s. 138, Warszawa 1903.
  5. Łukasz Galusek, Alexandru Dumitru, Tomasz Poller Transylwania Twierdza rumuńskich Karpat Wydawnictwo Bezdroża, Kraków 2002.
  6. Wielka Encyklopedia Powszechna PWN tom 8, 1966 str 274.
  7. Vide ad. 2.
  8. Oradia Mare. Bustul M.S. Regelui Ferdinand I. | Képeslapok | Hungaricana. postcards.hungaricana.hu. [dostęp 2015-08-23].
  9. Oradea. www.bionature.ro. [dostęp 2015-08-23].
  10. Two Jews Are Killed in Riots at Oradia Mare. [dostęp 2015-08-23].
  11. Structura Etno-demografică a României.
  12. Se delimitează cartierele din Oradea. 2011-19-01. [dostęp 2023-01-02]. (rum.).
  13. Oradea – Rumunia.

Linki zewnętrzne

edytuj