Wikipedia

Plac Żelaznej Bramy

plac w Warszawie
(Przekierowano z Plac Za Żelazną Bramą)

Plac Żelaznej Bramy – plac w dzielnicy Śródmieście w Warszawie, położony między ulicami: Marszałkowską, Graniczną, Ptasią i Przechodnią.

Plac Żelaznej Bramy w Warszawie
Śródmieście
Ilustracja
Plac Żelaznej Bramy (2024)
Państwo

 Polska

Miejscowość

Warszawa

Położenie na mapie Warszawy
Mapa konturowa Warszawy, blisko centrum na lewo znajduje się punkt z opisem „Plac Żelaznej Bramy w Warszawie”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, blisko centrum na prawo znajduje się punkt z opisem „Plac Żelaznej Bramy w Warszawie”
Położenie na mapie województwa mazowieckiego
Mapa konturowa województwa mazowieckiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Plac Żelaznej Bramy w Warszawie”
Ziemia52°14′23,8″N 21°00′09,8″E/52,239940 21,002720
Multimedia w Wikimedia Commons
Bernardo Bellotto, Plac Żelaznej Bramy
Targ na placu w 1894, pierwszy z lewej pałac Lubomirskich
Mur getta przecinający plac w 1941
Plac od strony ulicy Marszałkowskiej

Nazwa

edytuj

Nazwa placu pochodzi od Żelaznej Bramy, która stanowiła zachodnie wejście do Ogrodu Saskiego.

Osobny artykuł: Żelazna Brama w Warszawie.

Historia

edytuj

W XVII w. król Jan Kazimierz nadał nieruchomość, na której znajduje się plac, staroście warszawskiemu Janowi Wielopolskiemu. W 1693 na tym terenie utworzono jurydykę – prywatne miasteczko, nazwane Wielopolem. Cała miejscowość składała się tylko z czterech ulic, które od 1771 nosiły nazwy: Elektoralna, Ptasia, Żabia i Przechodnia. Plac, wytyczony w pobliżu drogi biegnącej ze Starej Warszawy do Grzybowa, był rynkiem targowym Wielopola[1]. Pierwotnie to miejsce było nazywane placem Targowicy Wielopolskiej[2].

Około 1710 roku północną część jurydyki kupiła rodzina Radziwiłłów i wybudowała tam pałac (obecny pałac Lubomirskich)[3]. W 1730 roku zachodnią część Wielopola kupił August II w związku z budową Osi Saskiej[4]. Po stworzeniu Ogrodu Saskiego, oddzielono go murem od Wielopola, a przejściem pomiędzy tymi terenami była wspomniana żelazna brama.

W XVIII wieku przy rynku zamieszkała duża grupa ludności żydowskiej[5].

Do Wielopola nadal należał duży plac targowy (obecnie skrzyżowanie ul. Elektoralnej i al. Jana Pawła II), gdzie towary można było kupić znacznie taniej niż w Warszawie, więc zawsze panował tu spory ruch. Plac się nie zmieniał do XIX w., kiedy to od strony Ogrodu Saskiego wybudowano nowe, metalowe ogrodzenie z nową bramą (poprzednia została rozebrana w 1818). W 1841 wybudowano halę targową Gościnny Dwór zaprojektowaną przez Jakuba Gaya.

Od drugiej połowy XIX wieku plac był największym targowiskiem Warszawy[6]. Oprócz dwóch hal targowych (Gościnnego Dworu i Wielopola) większość placu wypełniały stragany, a w parterach otaczających go domów funkcjonowały liczne sklepy, pracownie i warsztaty[4]. Jak wspominał Benedykt Hertz, największy targ odbywał się w piątki (najprawdopodobniej dlatego, że znaczna część straganów należała do Żydów, którzy nie pracowali w soboty ze względu na szabat)[7].

Około 1881 przez plac poprowadzono tory tramwaju konnego, który w 1908 zastąpiono tramwajem elektrycznym[8]. W latach 1899–1902 po zachodniej stronie placu wybudowano Hale Mirowskie[9]. W 1935 do placu przebito ulicę Marszałkowską[10]. Przed 1939 roku plac był jednym z najruchliwszych i najważniejszych w mieście wielokierunkowych węzłów komunikacyjnych, gdzie zbiegało się kilka wąskich ulic łączących Wolę, Muranów, Śródmieście i Stare Miasto[11].

Podczas obrony miasta we wrześniu 1939 spłonął Gościnny Dwór[5].

Od listopada 1940 do listopada 1941 południowo-zachodnim skrajem placu biegła granica warszawskiego getta[12]. Miejsce w dalszym ciągu pełniło funkcje targowiska, jednak w mniejszej skali z uwagi na zamknięcie w getcie ludności żydowskiej[5].

W czasie powstania warszawskiego, 6 sierpnia 1944 oddziały niemieckie dowodzone przez Oskara Dirlewangera po ciężkich walkach przebiły się ulicami Chłodną i Elektoralną do placu Żelaznej Bramy, a następnie przez Ogród Saski do pałacu Brühla – otoczonej przez powstańców siedziby gubernatora dystryktu warszawskiego Ludwiga Fischera[13]. Podczas ewakuacji niemieckiej administracji 9 sierpnia na placu Żelaznej Bramy zastrzelono zastępcę gubernatora Herberta Hummela[13].

W 1944 zburzono lub spalono wszystkie budynki znajdujące się na placu[5].

Po 1945 zlikwidowano biegnącą przez plac Żelaznej Bramy linię tramwajową[5]. W 1965 wokół placu rozpoczęto budowę 16-kondygnacyjnych bloków osiedla Za Żelazną Bramą[2]. W sąsiedztwie placu powstały trzy bloki, a między nimi wielki plac parkingowy[14]. Równolegle do Osi Saskiej i Hal Mirowskich wytyczono w kierunku ul. Marchlewskiego (obecnej al. Jana Pawła II) pas parkowy z bulwarem[14]. Zmianie uległa sitka ulic[14]. Plac stał się pustą przestrzenią otoczoną trawnikami i parkingami, bez zabudowy tworzącej pierzeje[15]. Zmienił również swój kształt po obróceniu w 1970 pałacu Lubomirskich w celu zamknięcia perspektywy głównej alei Ogrodu Saskiego i zasłonięcia elewacji hali Gwardii[16]. Obrócony pałac zajął zachodnią część dawnej przestrzeni placu[15].

W lipcu 1985 przed pałacem Lubomirskich na osi Ogrodu Saskiego odsłonięto monumentalny pomnik Poległym w Służbie i Obronie Polski Ludowej, nazywany potocznie „pomnikiem utrwalaczy” lub „ubeliskiem”. Pomnik został zdemontowany w 1991[17]. W 2010 w jego miejscu został ustawiony pomnik Tadeusza Kościuszki, będący kopią monumentu w Waszyngtonie[18]. W 2008 w południowej części placu, w pobliżu al. Piotra Drzewieckiego, odsłonięto jeden z pomników granic getta.

Przypisy

edytuj
  1. ↑ Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 270.
  2. ↑ a b Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 1029. ISBN 83-01-08836-2.
  3. ↑ Grzegorz Mika. Wiele wcieleń Żelaznej Bramy. „Skarpa Warszawska”, s. 28, maj 2023. 
  4. ↑ a b Grzegorz Mika. Wiele wcieleń Żelaznej Bramy. „Skarpa Warszawska”, s. 29, maj 2023. 
  5. ↑ a b c d e Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 271.
  6. ↑ Benedykt Hertz: Na taśmie 70-lecia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966, s. 51.
  7. ↑ Benedykt Hertz: Na taśmie 70-lecia. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1966, s. 52.
  8. ↑ Warszawskie tramwaje elektryczne 1908−1998. Tom I. Warszawa: Wydawnictwa Komunikacji i Łączności, 1998, s. 6. ISBN 83-907574-00.
  9. ↑ Witold Pruss: Tendencje rozwojowe dzielnic Warszawy, [w:] Irena Pietrza-Pawłowska (red.) Wielkomiejski rozwój Warszawy do 1918 r. Warszawa: Wydawnictwo Książka i Wiedza, 1973, s. 230.
  10. ↑ Stanisław Łoza: Szkice warszawskie. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1958, s. 58.
  11. ↑ Grzegorz Mika. Wiele wcieleń Żelaznej Bramy. „Skarpa Warszawska”, s. 32, maj 2023. 
  12. ↑ Mapa Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną, opracowanie kartograficzne Paweł E. Weszpiński, [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie – przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Wydawnictwo IFiS PAN, 2001. ISBN 83-87632-83-X.
  13. ↑ a b Władysław Bartoszewski: 1859 dni Warszawy. Kraków: Wydawnictwo Znak, 2008, s. 726. ISBN 978-83-240-10578. OCLC 938718461. (pol.).
  14. ↑ a b c Grzegorz Mika. Wiele wcieleń Żelaznej Bramy. „Skarpa Warszawska”, s. 37, maj 2023. 
  15. ↑ a b Grzegorz Mika. Wiele wcieleń Żelaznej Bramy. „Skarpa Warszawska”, s. 38, maj 2023. 
  16. ↑ Juliusz A. Chrościcki, Andrzej Rottermund: Atlas architektury Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1977, s. 222.
  17. ↑ Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 666. ISBN 83-01-08836-2.
  18. ↑ Uroczystość odsłonięcia pomnika Tadeusza Kościuszki. [w:] Biuro Bezpieczeństwa Narodowego [on-line]. bbn.gov.pl, 16 listopada 2010. [dostęp 2020-09-29].
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Plac_Żelaznej_Bramy&oldid=74635761”