Akceptowalność
Akceptowalność, akceptabilność[1][2] – termin odnoszący się do wypowiedzeń, oznaczający zgodność danego wypowiedzenia z poczuciem językowym odbiorców komunikatu, inaczej jego sensowność. Brak elementu akceptowalności w komunikacie językowym nie oznacza jego niegramatyczności. Twórcą koncepcji akceptowalności jest Noam Chomsky[3].
Różnicę między gramatycznością a akceptowalnością obrazuje nonsensowne zdanie Colourless green ideas sleep furiously[4].
Pojęcie akceptowalności należy odróżnić od normatywnych koncepcji dopuszczalności (poprawności językowej), stosowanych w tradycji preskryptywizmu[5].
Istota akceptowalności edytuj
Według Chomsky’ego istnieje różnica między akceptowalnością a gramatycznością, która pozostaje w związku z różnicą między performancją i kompetencją językową a pragmatyką i gramatyką – akceptowalność pozostaje w związku z performancją i pragmatyką, jako że ocena akceptowalności danego wyrażenia zależy zarówno od znajomości systemu językowego, jak i wiedzy ogólnej o świecie[6].
W praktyce określenie akceptowalności może przysparzać pewne problemy. Rodowici użytkownicy języków często nie są zgodni co do sensowności różnych wypowiedzeń językowych[7]. Zjawisko to wynika z różnic środowiskowych i geograficznych: ze względu na różnice socjalne i dialektalne to samo wyrażenie może być akceptowalne dla jednych, a nieakceptowalne dla innych[7], np. polskie umią zamiast umieją, ang. ain’t zamiast is not[8]. Akceptowalność ma zatem charakter względny[8] i różni się na gruncie różnych odmian języka[7].
Wpływ na ocenę akceptowalności może mieć również preskryptywizm i przeświadczenie, że pewne formy językowe są z gruntu błędne. Autorytatywne rozstrzygnięcia gramatyki normatywnej mogą sprawić, że część użytkowników języka zacznie odrzucać pewne wypowiedzenia jako „niepoprawne”. Z punktu widzenia lingwistycznego również takie sposoby wypowiedzi są akceptowalne, o ile występują w sposób systematyczny wśród pewnej części społeczeństwa[7].
Akceptowalność uzależniona jest również od kontekstu sytuacyjnego, np. wyrażenie po południu trudno jest ocenić w kategorii akceptowalności bez wiedzy, w jakich okolicznościach zostało użyte. Można jednak ocenić je w kontekście: Kiedy przyjdziesz? Po południu. Ponadto akceptowalność nie ma jednolitej wartości i może występować w różnym stopniu nasilenia: według Polańskiego następujące wyrażenia można stopniować pod względem akceptowalności od najbardziej do najmniej akceptowalnego:
- Koń by się uśmiał z tego
- Pies by się uśmiał z tego
- Komar by się uśmiał z tego
- Kamień by się uśmiał z tego[8].
W opisach lingwistycznych wypowiedzenia nieakceptowalne oznacza się gwiazdką, a wypowiedzenia niezbyt akceptowalne (o charakterze marginalnym) – znakiem zapytania[9].
Pojęcia akceptowalności i gramatyczności nie zawsze są rozróżniane w sposób ścisły[10].
Rodzaje akceptowalności edytuj
Wśród wyrażeń nieakceptowalnych można wyróżnić wyrażenia[8][10]:
- niegramatyczne (np. Mężczyzna przyszła do pracy);
- niezgrabne stylistycznie lub semantycznie nieadekwatne (np. Piotr lubi czekoladę i babcię);
- semantycznie sprzeczne (np. Janek jest kawalerem, a żonę ma z Wrocławia);
- sprzeczne z wiedzą o świecie i wiedzą o rzeczywistości. (np. Konie śpiewają w Ukajali)
Przypisy edytuj
- ↑ Przemysław Chojnowski, Krzysztof Lipiński, „Vademecum tłumacza” – recenzja, „Język Polski”, 2001, nr 4, s. 302.
- ↑ Katarzyna Kłosińska, Akceptabilność a akceptowalność, [w:] Poradnia językowa [online], PWN, 22 lutego 2019 [dostęp 2019-08-10].
- ↑ Polański 1999 ↓, s. 23.
- ↑ Crystal 2008 ↓, s. 219.
- ↑ Crystal 2008 ↓, s. 118.
- ↑ Polański 1999 ↓, s. 23–24.
- ↑ a b c d Crystal 2008 ↓, s. 4.
- ↑ a b c d Polański 1999 ↓, s. 24.
- ↑ Crystal 2008 ↓, s. 5.
- ↑ a b Štícha 2017 ↓.
Bibliografia edytuj
- Kazimierz Polański (red.), Encyklopedia językoznawstwa ogólnego, wyd. 2, Wrocław: Ossolineum, 1999, ISBN 83-04-04445-5, OCLC 835934897.
- František Štícha, Gramatičnost, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 [zarchiwizowane z adresu 2020-09-18] (cz.).
- David Crystal, A Dictionary of Linguistics and Phonetics, wyd. 6, Malden: Blackwell Publishing, 2008, DOI: 10.1002/9781444302776, ISBN 978-1-4051-5296-9, ISBN 978-1-4443-0277-6, OCLC 873604136 (ang.).