Tárogató
Tárogató – termin określający dwa rodzaje węgierskich narodowych instrumentów dętych z grupy aerofonów stroikowych: instrument ludowy przypominający surmę i szałamaję, z drewnianą, prostą, koniczną piszczałką, wygiętą ku górze czarą głosową, podwójnym stroikiem i kilkoma (5–8) otworami bocznymi[1][2][3][4], oraz wywodzący się od niego instrument orkiestrowy podobny do oboju i saksofonu sopranowego, z drewnianą, prostą, koniczną rurą, klapami i klarnetowym ustnikiem z pojedynczym stroikiem[5][3][4]. Instrument miał główne zastosowanie w orkiestrach wojskowych, ale używano go również do muzykowania podczas spotkań plenerowych, na biesiadach, ślubach i pogrzebach, często z towarzyszeniem instrumentów perkusyjnych i innych dętych[6]. Współcześnie wykorzystywany jest przez muzyków ludowych na Węgrzech i w Rumunii[3].
| |
| Klasyfikacja naukowa | |
| 422.211.2-71 | |
| Klasyfikacja popularna | |
| instrument dęty drewniany | |
| Podobne instrumenty | |
Historia
edytuj
Węgierscy badacze wiążą genezę ludowego tárogató z przypominającym surmę lub szałamaję i nazywanym przez nich „turecką piszczałką” aerofonem stroikowym o nazwie töröksíp[7], który używany był głównie przez osmańskie orkiestry wojskowe[8]. Jednocześnie zwracają uwagę, że termin tárogató pojawił się w rodzimej literaturze w 2. połowie XVI wieku, a więc wcześniej niż töröksíp[9], wzmiankowany dopiero w połowie XVII wieku[10]. Nie wykluczają, że tárogató i töröksíp to nazwy, które określały tę samą grupę instrumentów[11].
Pierwszym odnotowanym wykorzystaniem ludowego tárogató w muzyce symfonicznej była muzyka ilustracyjna skomponowana w 1839 przez Károlya Therna do libretta Szvatopluk Józsefa Gaála[3].
W latach 1894–1895 budowniczy instrumentów Vencel József Schunda, za namową ówczesnego dyrektora Węgierskiej Opery Państwowej Gyuli Káldyego, opracował nową konstrukcję, z klarnetowym ustnikiem[12], klapami, większą liczbą otworów bocznych i pozbawioną zagięcia przy roztrąbie[1]. W 1897 Schunda uzyskał patent i zaprojektował rodzinę trzech sopranowych strojów B, As oraz Es. W niedługim czasie instrument zyskał na popularności i rozpoczęto produkcję tenorowych oraz basowych wariantów[3].
Gustav Mahler będąc dyrektorem Królewskiej Opery Węgierskiej w Budapeszcie wykorzystał orkiestrowe tárogató w trzecim akcie opery Tristan i Izolda Richarda Wagnera[4]. Na jego aranżacji wzorował się Hans Richter, kiedy wystawiał to dzieło w Operze Margrabiów[4][3].
W wieku XX instrument wykorzystywali w komponowanej przez siebie muzyce m.in. Antal Molnár[13] oraz Bogusław Schaeffer[14].
Przypisy
edytuj- ↑ a b Baculewski et al. 2006 ↓, s. 886.
- ↑ tárogató, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2024-08-11].
- ↑ a b c d e f Fontana 2001 ↓, lead.
- ↑ a b c d Kennedy 2013 ↓, s. 841.
- ↑ Buchner 1995 ↓, s. 298.
- ↑ Csörsz 2017 ↓, s. 307–309.
- ↑ Csörsz 2017 ↓, s. 301, 303–304.
- ↑ Csörsz 2017 ↓, s. 303, 306.
- ↑ Csörsz 2017 ↓, s. 305–306.
- ↑ Csörsz 2017 ↓, s. 304.
- ↑ Csörsz 2017 ↓, s. 303.
- ↑ Csörsz 2017 ↓, s. 317.
- ↑ Joanna Miklaszewska, Molnár, Antal, [w:] Encyklopedia Muzyczna (wersja internetowa Encyklopedii muzycznej PWM), Polska Biblioteka Muzyczna, 19 czerwca 2023 [dostęp 2024-08-17].
- ↑ Jadwiga Maria Hodor, Schaeffer, Bogusław Julian, [w:] Encyklopedia Muzyczna (wersja internetowa Encyklopedii muzycznej PWM), Polska Biblioteka Muzyczna, 16 czerwca 2023 [dostęp 2024-08-17].
Bibliografia
edytuj- Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
- Alexander Buchner: Encyklopedia instrumentów muzycznych. Racibórz: R.A.F. SCRIBA, 1995. ISBN 83-85578-71-4.
- Rumen István Csörsz: From the Turkish Pipes to the Hungarian töröksíp. W: Identity and Culture in Ottoman Hungary. Berlin: Walter de Gruyter, 2017. DOI: 10.1515/9783112209301-016. ISBN 3-87997-460-8.
- Eszter Fontana, Tárogató, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2001, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.27520 [dostęp 2024-08-10] (ang.).
- Michael Kennedy: The Oxford dictionary of music. Oksford: Oxford University Press, 2013. ISBN 978-0-19-957854-2.
Linki zewnętrzne
edytuj- Tarogato Hungarikum Koncert - Online Edition - 2021 w serwisie YouTube – koncert zespołu kameralnego z Józsefem Terékiem na tárogató