Tadeusz Chmielewski (reżyser)
Tadeusz Chmielewski (ur. 7 czerwca 1927 w Tomaszowie Mazowieckim, zm. 4 grudnia 2016 w Warszawie[1]) – polski reżyser, scenarzysta i producent filmowy, znany z komedii filmowych Ewa chce spać, Gdzie jest generał..., Jak rozpętałem drugą wojnę światową i Nie lubię poniedziałku. Uznawany na polskim gruncie za twórcę podgatunku komedii wojennej, łączącej treści propagandowe z lirycznym tonem i tradycjami ludowymi. Wielokrotnie nagradzany za swój dorobek, między innymi Złotą Muszlą na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w San Sebastián, nagrodą za reżyserię adaptacji powieści Stefana Żeromskiego Wierna rzeka na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych oraz Platynowymi Lwami za całokształt dorobku artystycznego.
| Data i miejsce urodzenia |
7 czerwca 1927 |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci |
4 grudnia 2016 |
| Zawód |
reżyser, scenarzysta, producent |
| Współmałżonek | |
| Lata aktywności |
1951–2015 |
| Odznaczenia | |
  
| |
Życiorys
edytuj
Syn Adama i Aleksandry[2]. Podczas II wojny światowej chodził do szkoły zawodowej, dorabiając jako czeladnik ślusarski. W czasie okupacji niemieckiej był również żołnierzem AK i NSZ[3]. Po wojnie wyjechał do rodziny do Świnoujścia. Maturę zdał eksternistycznie w Szczecinie[4]. W 1954 ukończył Państwową Wyższą Szkołę Filmową, będąc w jednej grupie z Kazimierzem Kutzem i Januszem Morgensternem[4].
Współpraca z Urzędem Bezpieczeństwa i Służbą Bezpieczeństwa
edytujTadeusz Chmielewski w lutym 1947 roku został pozyskany do współpracy przez Urząd Bezpieczeństwa w charakterze Tajnego Współpracownika o pseudonimie „Śmiały”. Współpraca trwała do 1954. W czerwcu 1961 roku nastąpiło wznowienie współpracy ze Służbą Bezpieczeństwa, tym razem przybrał pseudonim „Stefania”. W swoich doniesieniach informował o działalności osób ze świata kultury, m.in. Ignacego Tauba[5]. Dokumenty potwierdzające jego współpracę zachowały się w Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej pod sygnaturą AIPN 002086/222/CD[6].
Kariera reżyserska
edytujZadebiutował w 1957 surrealistyczną komedią Ewa chce spać, która nawiązywała do wzorców ustanowionych przez burleski Renégo Claira, a jednocześnie parodiowała współczesne życie społeczne. Jak twierdził Tadeusz Lubelski, „złodzieje pobierający przestępcze nauki na akademickich seminariach, policjanci [...] wybawiający złoczyńców grą na pałce przemienionej we flet [...] – wszystko składało się na groteskowy obraz karnawałowego «świata na opak»”, który jednocześnie umożliwił renesans polskiej komedii filmowej na fali wydarzeń popaździernikowych[7]. Ewa chce spać okazała się wielkim sukcesem artystycznym, zdobywając Złotą Muszlę na Festiwalu Filmowym w San Sebastián[7].
Po kryminałach Walet pikowy (1960) oraz Dwaj panowie N (1961) Chmielewski znów odniósł sukces – tym razem komercyjny – komedią wojenną Gdzie jest generał (1963). Antybohater filmu, dezerter z Ludowego Wojska Polskiego (Jerzy Turek), dołącza do dziarskiej radzieckiej żołnierki (Elżbieta Czyżewska) i obmyśla z nią plan porwania niemieckiego generała przebywającego w zamku strzeżonym przez Niemców. Nowatorskie w skali polskiej kinematografii było odejście od martyrologii cechującej dotychczasowe filmy o II wojnie światowej. Gdzie jest generał zdobył przychylność zarówno publiczności, jak i części krytyków, a powszechnie chwalona była kreacja Czyżewskiej[8]. Chmielewski zdyskontował sukces tego filmu trzyczęściową farsą pod tytułem Jak rozpętałem drugą wojnę światową (1969). Komedia o warszawskim cwaniaku (Marian Kociniak) uwikłanym w wydarzenia wojenne na wszystkich frontach europejskich ponownie zachwyciła publiczność dzięki świadomie wygrywanym stereotypom narodowościowym[9].
Mniejsze powodzenie miały osadzone we współczesności komedie Chmielewskiego. Pieczone gołąbki (1966), quasi-produkcyjna opowieść o poecie pobudzającym do pracy robotników swoimi lirycznymi tekstami, zostały jednoznacznie źle przyjęte przez krytyków. Aleksander Jackiewicz pisał, iż to „chyba najgorsza komedia autora Ewy”, której „partactwo szkodzi całemu polskiemu filmowi”[10]. Natomiast Nie lubię poniedziałku (1971), pogodna komedia pomyłek bliska klimatem Ewie, stanowiła próbę pogodzenia propagandowego wizerunku Warszawy ze złośliwą krytyką niedowładu instytucji państwowych[11].
Po filmie Wiosna, panie sierżancie (1974) Chmielewski zrezygnował z reżyserii kolejnych filmów komediowych. W 1978 ukończył adaptację powieści czeskiego pisarza Ladislava Fuksa Śledztwo prowadzi radca Heumann, przeniesioną do Torunia w latach 20. XX wieku i utrzymaną w konwencji kina retro. Wśród nocnej ciszy koncentruje się na relacji pomiędzy despotycznym ojcem – detektywem prowadzącym śledztwo w sprawie seryjnego morderstwa dzieci – a dorastającym synem. Lubelski uznał ów film za najlepszy film kryminalny kiedykolwiek nakręcony w Polsce[12]. Kolejna adaptacja dzieła literackiego, Wierna rzeka (1983) na podstawie powieści Stefana Żeromskiego, okazała się jednak już niecenzuralna. Pomimo że film podejmował problematykę dziewiętnastowiecznych powstań narodowych i zredukował martyrologiczne motywy pierwowzoru, a nadto opierał się na dziele figurującym wśród ówczesnych lektur szkolnych, cenzura wstrzymywała jego rozpowszechnianie aż do 1987[13]. Gdy film trafił z opóźnieniem na ekrany kin, Chmielewskiemu w ramach rekompensaty przyznano nagrodę za reżyserię na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych[14].
Poza reżyserią
edytujChmielewski był aktywnym działaczem Stowarzyszenia Filmowców Polskich, a w latach 1983–1987 sprawował funkcję jego wiceprezesa. Następnie w latach 1987–1989 był członkiem Komitetu Kinematografii. Po transformacji ustrojowej w Polsce kierował produkcją takich filmów, jak Smacznego, telewizorku (1992) Pawła Trzaski, Show (2003) Macieja Ślesickiego oraz U Pana Boga w ogródku (2007) i U Pana Boga za miedzą (2009) Jacka Bromskiego. Scenariusz pierwowzoru filmów Bromskiego, U Pana Boga za piecem (1998), napisał pod nazwiskiem swojej wnuczki Zofii Miller. Za ów scenariusz otrzymał nagrodę na Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych[15].
Rodzina, śmierć
edytujKilka swoich filmów zrealizował wespół z żoną Haliną Chmielewską, także reżyserką i scenarzystką filmową. Jego córka, Agata Chmielewska, jest grafikiem i malarką[16].
Zmarł 4 grudnia 2016. Został pochowany 9 grudnia 2016 w Alei Zasłużonych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie[17] (kwatera G-TUJE-27)[18].
Styl filmowy
edytujTadeusza Chmielewskiego uznaje się za twórcę polskiej komedii wojennej[19]. Bogumił Drozdowski pisał, iż ów gatunek praktykowany przez Chmielewskiego okazał się „czymś w rodzaju papierka lakmusowego na poczucie humoru Polaków; nie obrażał wszakże ich honoru”[19]. Bohaterowie komedii Chmielewskiego należą przeważnie do tradycji ludowej; są dobrodusznymi cwaniakami, których wszakże obciążają kompleksy[20]. W jego utworach wytwarzany jest „świat bezustannej rehabilitacji pewnych pojęć moralnych, świat rehabilitacji najpiękniejszych uczuć i najgłębszych marzeń”[21]. Piotr Zwierzchowski odnotowywał, że zwłaszcza komedie wojenne Chmielewskiego umożliwiały Polakom podbudowanie nadwątlonego przez polską szkołę filmową wizerunku Polaków uwikłanych w wydarzenia wojenne: „przynajmniej tym razem naszym chłopakom udało się wygrać, nie ponosząc przy tym większych strat”[22].
Filmografia
edytuj- 1955: Podhale w ogniu – asystent reżysera
- 1956: Tajemnica dzikiego szybu – asystent reżysera
- 1957: Ewa chce spać – reżyseria, scenariusz
- 1958: Dwoje z wiernej rzeki – współpraca reżyserska
- 1960: Walet pikowy – reżyseria, scenariusz
- 1961: Dwaj panowie N – reżyseria, scenariusz
- 1963: Gdzie jest generał... – reżyseria, scenariusz
- 1966: Pieczone gołąbki – reżyseria, scenariusz
- 1969: Jak rozpętałem drugą wojnę światową – reżyseria, scenariusz
- 1971: Nie lubię poniedziałku – reżyseria, scenariusz, dialogi
- 1974: Pełnia nad głowami – scenariusz
- 1974: Wiosna panie sierżancie – reżyseria, scenariusz
- 1978: Wśród nocnej ciszy – reżyseria, scenariusz
- 1981: Książę – opieka artystyczna
- 1983: Wierna rzeka – reżyseria, scenariusz
- 1984: Trzy stopy nad ziemią – opieka pedagogiczna
- 1986: Inna wyspa – opieka artystyczna
- 1986: Nikt nie jest winien – opieka artystyczna
- 1992: Smacznego, telewizorku – producent
- 1996: Ucieczka – producent
- 1998: U Pana Boga za piecem – scenariusz (pod pseudonimem „Zofia Miller”)
- 2000: Król sokołów – koproducent (ze strony polskiej)
- 2000: To ja, złodziej – koproducent
- 2003: Show – producent
Ważniejsze nagrody filmowe
edytuj- 1958: Ewa chce spać – Złota Muszla na MFF w San Sebastián
- 1958: Ewa chce spać – Nagroda Związku Scenarzystów Hiszpańskich za scenariusz na MFF w San Sebastián
- 1959: Ewa chce spać – Nagroda dla najlepszego filmu na MFF w Mar del Plata
- 1964: Gdzie jest generał... – Nagroda Państwowa II stopnia
- 1970: Jak rozpętałem drugą wojnę światową – Łagów (Lubuskie Lato Filmowe) nagroda publiczności
- 1987: Wierna rzeka – Gdynia (Festiwal Filmowy w Gdyni) nagroda za reżyserię
- 1998: U Pana Boga za piecem – Gdynia (Festiwal Filmowy w Gdyni) nagroda za scenariusz
- 1999: U Pana Boga za piecem – Orzeł, Polska Nagroda Filmowa (nominacja) w kategorii: najlepszy scenariusz; za rok 1998
- 1999: U Pana Boga za piecem – Orzeł, Polska Nagroda Filmowa (nominacja) w kategorii: najlepszy producent; za rok 1998
- 2015: „Platynowe Lwy” w uznaniu za całokształt dorobku artystycznego – Gdynia (Festiwal Filmowy w Gdyni)
Odznaczenia i wyróżnienia
edytuj- Złota Odznaka Honorowa Towarzystwa Przyjaźni Polsko-Radzieckiej (1967)[23]
- Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1974)[24]
- tytuł Honorowego Obywatela Miasta Tomaszów Mazowiecki (2005)
- Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2008)[25]
- Doroczna Nagroda MKiDN (2008)[26]
- nagroda „Orła” w kategorii „Za osiągnięcia życia” (2011)[27]
Przypisy
edytuj- ↑ Tadeusz Chmielewski nie żyje. Stowarzyszenie Filmowców Polskich, 2016-12-04. [dostęp 2016-12-04].
- ↑ Gańczak 2011 ↓, s. 31.
- ↑ Wspominamy tych, którzy odeszli w ciągu ostatnich 12 miesięcy – gazetalubuska.pl [online], - gazetalubuska.pl [dostęp 2021-06-08] (pol.).
- ↑ a b Barbara Hollender: Orzeł dla Tadeusza Chmielewskiego. rp.pl, 2011-03-02. [dostęp 2014-07-16].
- ↑ Gańczak 2011 ↓, s. 30.
- ↑ Gańczak 2011 ↓, s. 355.
- ↑ a b Lubelski 2015 ↓, s. 261.
- ↑ Gdzie jest generał... [online], Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej [dostęp 2020-06-04] (pol.).
- ↑ Lubelski 2015 ↓, s. 398–399.
- ↑ Pieczone gołąbki [online], Repozytorium Cyfrowe Filmoteki Narodowej [dostęp 2020-06-04] (pol.).
- ↑ Lubelski 2015 ↓, s. 400–401.
- ↑ Lubelski 2015 ↓, s. 480–481.
- ↑ Lubelski 2015 ↓, s. 532.
- ↑ 1987 – Laureaci [online], Festiwal Polskich Filmów Fabularnych [dostęp 2022-04-02] (pol.).
- ↑ Tadeusz Chmielewski w bazie filmpolski.pl
- ↑ Dorota Sokołowska, „Trudne słowa” Agata Chmielewska [online], Polskie Radio Białystok, 17 września 2012 [dostęp 2022-04-02] (pol.).
- ↑ Pogrzeb Tadeusza Chmielewskiego. Radio Zachód. [dostęp 2016-12-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-12-20)].
- ↑ Wyszukiwarka cmentarna --- Warszawskie cmentarze [online], www.cmentarzekomunalne.com.pl [dostęp 2025-03-21].
- ↑ a b Drozdowski 1970 ↓, s. 4.
- ↑ Drozdowski 1970 ↓, s. 6.
- ↑ Drozdowski 1970 ↓, s. 7.
- ↑ Zwierzchowski 2012 ↓, s. 187.
- ↑ „Złote odznaki” TPPR dla polskich filmowców, „Trybuna Ludu”, nr 89, 1 kwietnia 1967, s. 4.
- ↑ Odznaczenia dla wybitnych twórców i działaczy kultury. „Dziennik Polski”. Nr 175 (9456), s. 2, 26 lipca 1974.
- ↑ Lista laureatów Medalu Zasłużony Kulturze Gloria Artis [online], gov.pl [dostęp 2017-01-25] [zarchiwizowane z adresu 2024-06-30].
- ↑ Tadeusz Chmielewski. fototeka.fn.org.pl. [dostęp 2024-12-28].
- ↑ Tadeusz Chmielewski nagrodzony za „osiągnięcia życia”. nasztomaszow.pl, 2011-03-15. [dostęp 2012-09-12]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-08-15)].
Bibliografia
edytuj- Bogumił Drozdowski, Komizm, fantazja, przygoda – twórczość Tadeusza Chmielewskiego, „Kino” (4), 1970, s. 2–7.
- Filip Gańczak: Filmowcy w matni bezpieki. Warszawa: Prószyński i S-ka, 2011. ISBN 978-83-7648-714-4. OCLC 879643901.
- Tadeusz Lubelski, Historia kina polskiego 1895–2014, Kraków: Universitas, 2015.
- Piotr Zwierzchowski, Przygody Franka Dolasa albo co Giuseppe robił w Warszawie, „Kwartalnik Filmowy” (77–78), 2012, s. 185–200.
Linki zewnętrzne
edytuj- Tadeusz Chmielewski w bazie filmpolski.pl
- Tadeusz Chmielewski w bazie IMDb (ang.)
- Tadeusz Chmielewski w bazie Filmweb
- Rozmowa z reżyserem Tadeuszem Chmielewskim [online], Pisarze.pl, 8 czerwca 2011 [dostęp 2012-11-22] [zarchiwizowane z adresu 2017-04-24].
- Tadeusz Chmielewski na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”
- Plakaty do filmów Tadeusza Chmielewskiego w galerii plakatu filmowego Filmoteki Narodowej „Gapla”
- Tadeusz Chmielewski w bazie Akademia Polskiego Filmu