Wikipedia

Zaraza Antoninów

epidemia

Zaraza Antoninów (łac. Pestis Antonini[1]), nazywana niekiedy Zarazą Galena[2] – epidemia rozwijająca się na terenie Imperium Rzymskiego w drugiej połowie II wieku n.e. Jej apogeum przypadło na lata 161-181[3]. Rozprzestrzenieniu się epidemii sprzyjały prowadzone wówczas wojny przeciw Markomanom oraz, w latach 161-166, kampania Lucjusza Werusa przeciwko Partom.

Ostatnie słowa Marka Aureliusza, Eugène Delacroix (1844)

W porównaniu z innymi zarazami starożytnego świata, plaga Antoninów jest stosunkowo dokładnie opisana przez pisarzy z epoki[4]. Większość danych o epidemii bazuje na pracach lekarza Galena, który był jej naocznym świadkiem. Ponadto plagę wzmiankują między innymi Kasjusz Dion, Ammian Marcelinus, Eutropiusz czy Orozjusz[4]. Historycy klasyfikują tę epidemię jako jedną z trzech wielkich zaraz świata starożytnego, obok zarazy w Atenach i Dżumy Justyniana[5].

Próba identyfikacji choroby edytuj

Plaga najczęściej określana jest w źródłach mianem pestis antonini[1]; przypadała bowiem na czas panowania cesarzy z dynastii Antoninów: Marka Aureliusza, Lucjusza Werusa oraz Kommodusa. Niektórzy historycy, jak A. Hirsch i M. Jaczynowska, określali chorobę jako dżumę, jednak później ta identyfikacja była krytykowana[6]. Na podstawie opisu źródłowego zarazę tę identyfikuje się współcześnie jako ospę prawdziwą (wirus łac. Variola vera)[7][8]. Pewne objawy mogą przemawiać także za tyfusem[9]. Badania oparte na zegarze molekularnym pozwoliły z dużą dozą prawdopodobieństwa wykluczyć odrę jako chorobę odpowiedzialną za zarazę[10]. Starożytni autorzy nie mieli jednak w zwyczaju doszukiwać się konkretnych jednostek chorobowych powodujących epidemie[11]. Przykładowo Galen przy opisie epidemii określa ją po prostu jako wielka zaraza[11].

Przebieg epidemii i objawy choroby edytuj

Najprawdopodobniej epidemia została przywleczona do Imperium przez legiony Lucjusza Werusa, biorące udział w kampanii przeciwko Partom w latach 161-166[4]. Około 165 choroba pojawiła się w Smyrnie, zaś rok później w stolicy państwa, Rzymie[4]. W 167 dotarła do prowincji Dacji[4]. Pod koniec 168 zaraza pojawia się w obozie wojskowym w Akwilei[4]. Niewykluczone, że w tym samym czasie dotarła do Egiptu, czego dowodzić ma gwałtowny spadek przychodów z podatku pobieranego w tej prowincji[12]. Ammian Marcelinus opisywał, że zaraza sięgała "od samych granic perskich aż po Ren i Galię"[13]. Zgodnie z przekazem Kasjusza Diona zaraza wybuchła za panowania Kommodusa, w 189 – być może mowa tu o drugiej fali epidemii[14]. Według niektórych badaczy zaraza mogła utrzymywać się na terenie Imperium nawet do 270[14].

Galen w swojej pracy De methodo medendi relacjonował, że charakterystycznym objawem zarazy była czarna, wrzodowata wysypka na ciele[15]. Lekarz zauważał, że owa egzema pojawiała się po dziewięciu dniach i pokrywała całą skórę[16]. Następnie wskazywał on na biegunkę jako objaw charakterystyczny choroby[15]. Wśród innych objawów wymieniał kaszel, wymioty, bóle żołądka i cuchnący oddech, zauważał jednak, że te przypadłości występowały tylko u części chorych[15]. Historyk Herodian, opisując przebieg epidemii w stolicy, wzmiankował, że choroba zabijała zarówno zwierzęta, jak i ludzi[15].

Szacunki historyków odnośnie do śmiertelności zarazy znacznie się między sobą różnią; niektórzy badacze skłaniają się ku określeniu liczby ofiar nawet na 14-20% populacji imperium[13]. Inne szacunki wskazują na śmiertelność rzędu 1-2%[13]. Donald Robertson, psychoterapeuta i filozof[a], stwierdził, że w czasie epidemii zmarło ok. 5 mln ludzi[17]. Wydaje się, że najciężej dotkniętą prowincją był Egipt, gdzie epidemia i związany z nią kryzys według niektórych szacunków poskutkowały wyludnieniem nawet o jedną trzecią[13]. Prawdopodobnie jedną z jej ofiar był sam Lucjusz Werus[2]. Niewykluczone, że zaraza Antoninów była też przyczyną śmierci Marka Aureliusza. Zgodnie z relacją Kasjusza Diona, zawartą w Historii Rzymskiej, w pewnym momencie zabijała około 2000 osób dziennie[15]. Biograf cesarza Werusa pisał w Scriptores Historiae Augustae, że ciała zmarłych wywozić musiano za pomocą wozów towarowych[18]. Szczególnie wysoką umieralność odnotowywano w armii, co w połączeniu z problemami kampanii markomańskich zmuszało do przeprowadzania coraz to nowych zaciągów[13].

Walka z zarazą edytuj

Starożytni autorzy, nie znając dokładnej przyczyny rozprzestrzeniania się chorób, poprawnie interpretowali jednak niektóre czynniki zwiększające zachorowalność[19]. Wegecjusz w swoim Zarysie wojskowości zauważał, że takim czynnikiem jest "wielka liczba żołnierzy dłużej pozostających w jednym i tym samym miejscu"[20]. Za czynnik chorobotwórczy uważano szeroko pojęte zepsute powietrze i miazmaty[20]. Toteż ci mieszkańcy Rzymu, którzy mieli taką możliwość, ratowali się ucieczką z miasta[21]. Po wybuchu epidemii za radą lekarzy Rzym opuścił syn cesarski Kommodus; udał się on do Laurentum, które uważane było za "miejscowość o zdrowym powietrzu"[21]. Bez wątpienia starożytni zauważali również, że sposobem walki z epidemią jest izolowanie chorych[22].

W trakcie panowania epidemii w Rzymie ustanowiono prawo surowo zakazujące grzebania zmarłych w okolicach domostw[3]. Marek Aureliusz zarządził też grzebanie obywateli Rzymu na koszt państwa[23]. W 2002, w trakcie badań archeologicznych w katakumbach pod kościołem śś. Piotra i Marcelina w Rzymie, odkryto dwa masowe groby z czasów zarazy Antoninów lub jej kolejnej fali; w każdym znajdowało się po kilkadziesiąt szkieletów ułożonych warstwowo, przewijanych materiałem i przysypanych gipsem[9].

Galen jako lekarstwo na zarazę stosował mleko kozy lub jaka[22]. W ramach profilaktyki zalecał dodawanie do posiłku octu i musztardy[22]. Poza tym zachowywano się zgodnie z zaleceniami medycyny hipokratejskiej, dążąc do wyrównania i stabilizacji humorów w ciele chorego[24]. Używano wszelkiego rodzaju olejków, kadzideł i pachnideł mających za zadanie zabicie zepsutego powietrza[23]. Żyjącym w czasach zarazy Marek Aureliusz radził przestrzeganie zasad filozofii stoickiej – wykorzystanie takich swoich mocy, jak mądrość, cierpliwość i samodyscyplina[25].

Satyryk Lukian, żyjący w czasach epidemii, opisuje, że mieszkańcy miasta w obawie przed zachorowaniem niejednokrotnie uciekali się do magii[18]. Spadek nastrojów społecznych doprowadził do wzrostu prześladowań chrześcijan[2]. W latach 165-170 wydano na terenie Imperium około 20 emisji monet z wybitym przedstawieniem bogini zdrowia, Salus[26].

Uwagi edytuj

  1. ↑ autor książek Stoicism and the Art of Happiness, How to Think Like a Roman Emperor. The Stoic Philosophy of Marcus Aurelius i in.

Przypisy edytuj

  1. ↑ a b Bugaj 2008 ↓, s. 115.
  2. ↑ a b c Jakub Jasiński, Zaraza Antoninów « IMPERIUM ROMANUM [online] [dostęp 2022-10-03] (pol.).
  3. ↑ a b Iwańska 2011 ↓, s. 212.
  4. ↑ a b c d e f Bugaj 2008 ↓, s. 118.
  5. ↑ Manley 2014 ↓, s. 393.
  6. ↑ Błyskal 2016 ↓, s. 16.
  7. ↑ Sabbatani S, Fiorino S: [The Antonine Plague and the decline of the Roman Empire.]. 2009-12-17. [dostęp 2018-05-17]. (ang.).
  8. ↑ Manley 2014 ↓, s. 395.
  9. ↑ a b Błyskal 2016 ↓, s. 28-29.
  10. ↑ Manley 2014 ↓.
  11. ↑ a b Bugaj 2008 ↓, s. 116.
  12. ↑ Bugaj 2008 ↓, s. 118-119.
  13. ↑ a b c d e Bugaj 2008 ↓, s. 120.
  14. ↑ a b Błyskal 2016 ↓, s. 22.
  15. ↑ a b c d e Iwańska 2011 ↓, s. 213.
  16. ↑ Błyskal 2016 ↓, s. 24.
  17. ↑ Donald Robertson. [w:] Strona internetowa [on-line]. Donald Robertson Powered by WordPress. [dostęp 2020-04-30]. (ang.).
  18. ↑ a b Bugaj 2008 ↓, s. 119.
  19. ↑ Błyskal 2016 ↓, s. 18-20.
  20. ↑ a b Błyskal 2016 ↓, s. 19.
  21. ↑ a b Błyskal 2016 ↓, s. 21.
  22. ↑ a b c Błyskal 2016 ↓, s. 25.
  23. ↑ a b Błyskal 2016 ↓, s. 26.
  24. ↑ Błyskal 2016 ↓, s. 25-26.
  25. ↑ Donald Robertson. Stoicism in a time of pandemic: how Marcus Aurelius can help. „The Guardian”, Sat 25 Apr 2020. Guardian Media Group. ISSN 1756-3224. (ang.). 
  26. ↑ Adam Degler, » Zaraza Antoninów a źródła numizmatyczne [online] [dostęp 2022-10-03] (pol.).

Bibliografia edytuj

  • Olga Błyskal, Dżuma w Imperium Rzymskim. Medyczne studium przypadku, [w:] Krzysztof Polek, Łukasz Tomasz Sroka (red.), Epidemie w dziejach Europy. Konsekwencje społeczne, gospodarcze i kulturowe., Kraków: Wydawnictwo Naukowe UP, 2016, s. 16-30, ISBN 978-83-7271-983-6.
  • Ewa Bugaj, Zaraza w świecie rzymskim w czasach Antoninów, [w:] Wojciech Dzieduszycki, Jacek Wrzesiński (red.), Epidemie, klęski, wojny. Funeralia lednickie. Spotkanie 10, wyd. 1, Poznań: Stowarzyszenie Naukowe Archeologów Polskich, 2008, s. 115-123.
  • Judyta Iwańska, Epidemie w antycznych źródłach greckich i rzymskich, „Seminare. Poszukiwania naukowe”, 30, Wyższe Seminaria Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego, 2011, s. 209-221.
  • Jennifer Manley, Measles and Ancient Plagues: A Note on New Scientific Evidence, „Classical World”, 107, 2014, s. 393-397, DOI: 10.1353/clw.2014.0001.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zaraza_Antoninów&oldid=70718094”