Dżuma Justyniana
Dżuma Justyniana – epidemia, która dotknęła Cesarstwo Wschodniorzymskie (Bizantyjskie), w tym jego stolicę Konstantynopol, w latach 541–542 n.e.
Przyczyną epidemii mogła być dżuma dymienicza, która najprawdopodobniej wywołała również czarną śmierć w XIV wieku. Według ówczesnych historyków dżuma Justyniana miała niemal ogólnoświatowy zasięg, docierając do centralnej i południowej Azji, Afryki Północnej i Arabii, a w Europie aż do Danii na północy i Irlandii na zachodzie. Dżuma powracała w basenie Morza Śródziemnego z każdym pokoleniem, aż do ok. 750 r. Współcześni historycy nazwali ją od imienia ówcześnie panującego cesarza Justyniana I, który sam zapadł na tę chorobę.
Pochodzenie i rozprzestrzenianieEdytuj
Pierwsze ogniska zarazy pojawiły się w Etiopii bądź w Egipcie i postępowały na północ, aż dotarły do Konstantynopola. Miasto sprowadzało duże ilości zbóż, głównie z Egiptu i właśnie tą drogą mogły dotrzeć pierwsze źródła zakażenia wraz ze szczurami i pchłami, żyjącymi w miejskich spichlerzach. Ludność Konstantynopola, jak i całej Europy, mogła być wówczas bardziej podatna na choroby po okresie głodu związanym z występującymi kilka lat wcześniej zmianami klimatycznymi lat 535–536. Niedobór zboża wynikający z klęski żywiołowej o szerokim zasięgu mógł też odbić się na populacji szczurów, zwiększając w konsekwencji migracje pcheł[1].
Bizantyjski historyk Prokopiusz z Cezarei odnotował, że w szczytowym okresie zaraza zabijała 10 000 mieszkańców Konstantynopola dziennie, chociaż dokładność tej liczby jest podawana w wątpliwość. Wiadomo natomiast, że brakowało miejsca na pochówek zmarłych i ciała pozostawiano niepogrzebane. Cesarz Justynian I zapewnił wprowadzenie nowego prawa, aby sprawniej uporać się z zalewem spraw spadkowych, będących rezultatem licznych zgonów[2].
Justynian wydał ogromne ilości pieniędzy na wojny z Wandalami w północnej Afryce oraz z Ostrogotami w Italii. Ofiarował również znaczące sumy na budowę kościołów (m.in. Hagia Sophia). Przy tych wydatkach wpływ zarazy na przychody z podatków miał katastrofalne skutki. Dżuma, która dotarła do miast portowych nad Morzem Śródziemnym, ułatwiła Ostrogotom walkę z cesarstwem. Pojawiła się ona w kluczowym momencie, kiedy wojska Justyniana prawie odbiły Italię.
Długofalowe skutki zarazy i jej wpływ na historię Europy i chrześcijaństwa był ogromny. Kiedy epidemia ustąpiła, wojska bizantyjskie zdołały odzyskać Italię, ale nie udało im się przebić na północ. Zdołały one utrzymać te ziemie do końca życia Justyniana, ale wkrótce po jego śmierci zostały one utracone. Kiedy plemiona Longobardów zaatakowały z północy, Italia została zdziesiątkowana i podzielona na kolejne stulecia.
Wirulencja i śmiertelnośćEdytuj
Dokładna liczba zmarłych pozostaje nieustalona. Współcześni badacze uważają, że w szczytowym okresie zaraza zabijała do 5000 ludzi dziennie w samym Konstantynopolu. Ostatecznie stała się ona prawdopodobnie przyczyną śmierci 40% wszystkich mieszkańców. Pierwsza fala dżumy uśmierciła jedną czwartą populacji wschodnich wybrzeży Morza Śródziemnego. Nowe fale pojawiały się w VI, VII i VIII wieku, często obejmowały mniejszy obszar i były mniej zjadliwe. Szacuje się, że wskutek dżumy Justyniana zmarło 100 milionów ludzi na całym świecie[3]. Niektórzy historycy, m.in. Josiah C. Russell (1958), sugerowali, że w latach 541–700 zmarło od 50 do 60% ludności Europy[4]. Wśród historyków bazujących na źródłach piśmienniczych z epoki panowało przekonanie, że na skutek epidemii zmarło od 25% do 50% populacji, czyli do 50 mln ludzi, jednak prowadzone w XXI w. badania zawartości pyłku w rdzeniach pobranych z dna jezior i terenów podmokłych wykazały, że straty ludzkie w basenie śródziemnomorskim plasowały się na poziomie kilkunastu procent, co nie wyklucza, że mogły istnieć także bardziej śmiertelne lokalne ogniska chorobowe[5].
Po 750 r. większe epidemie nie występowały w Europie, aż do pojawienia się czarnej śmierci w XIV wieku.
PrzypisyEdytuj
- ↑ Marcin Ryszkiewicz: Ziemia i życie. Rozważania o ewolucji i ekologii. Warszawa: Prószyński i S-ka, 1995, s. 243. ISBN 83-86669-60-8.
- ↑ J. Moorhead: Justinian. Londyn: 1994. (ang.)
- ↑ National Institute of Allergy and Infectious Diseases (NIAID): Scientists Identify Genes Critical to Transmission of Bubonic Plague (ang.). [dostęp 9 maja 2009]. [zarchiwizowane z tego adresu].
- ↑ Dept. of Epidemiology University of California, Los Angeles (UCLA): An Empire’s Epidemic (ang.). [dostęp 9 maja 2009].
- ↑ Naukowcy: Dżuma Justyniana pod koniec starożytności wcale nie zdziesiątkowała populacji Europy, Nauka w Polsce [dostęp 2019-12-03] (pol.).
BibliografiaEdytuj
- Edward Walford (tłum.): The Ecclesiastical History of Evagrius: A History of the Church from AD 431 to AD 594. Evolution Publishing, 1846, reprint 2008. ISBN 978-1-889758-88-6. [dostęp 9 maja 2009]. (ang.) – Autor, Ewagriusz Scholastyk, sam został dotknięty zarazą jako dziecko i stracił kilkoro członków rodziny wskutek tejże.
- Prokopiusz z Cezarei, H. B. Dewing (tłum.): History of the Wars, Books I and II (The Persian War). Tom 1. Cambridge: Loeb-Harvard U, 1954. (ang.) – Rozdziały XXII i XXIII Tomu II (s. 451–473) zawierają słynny opis Procopiusa, w tym stwierdzenie o śmierci 10 tysięcy ludzi dziennie w Konstantynopolu (strona 465).
- M. Drancourt i inni, Genotyping, Orientalis-like Yersinia pestis, and plague pandemics, „Emerging Infectious Diseases”, wrzesień 2004 [dostęp 2009-05-09] (ang.).
- Lester K. Little (wyd.): Plague and the End of Antiquity: The Pandemic of 541–750. Cambridge: 2006. ISBN 0-521-84639-0. (ang.)
- William McNeill: Plagues and Peoples. Nowy Jork: Bantam Doubleday Dell Publishing Group, Inc., 1976. ISBN 0-385-12122-9. (ang.)
- J. Moorhead: Justinian. Londyn: 1994. (ang.)
- Wendy Orent: Plague, The Mysterious Past and Terrifying Future of the World’s Most Dangerous Disease. Nowy Jork: Simon & Schuster, Inc., 2004. ISBN 0-7432-3685-8. (ang.)
- William Rosen: Justinian’s Flea: Plague, Empire, and the Birth of Europe. Viking Adult, 2007. ISBN 978-0670038558. (ang.)