Wikipedia

Zmierzch Zachodu

dzieło filozoficzne Oswalda Spenglera

Zmierzch Zachodu (niem. Der Untergang des Abendlandes) – utwór Oswalda Spenglera wydany w dwóch tomach, w latach 1918–1922, z zakresu filozofii historii i kultury. Jedno z najważniejszych dzieł z zakresu teorii cywilizacji.

Zmierzch Zachodu
Der Untergang des Abendlandes
Ilustracja
Okładka książki Zmierzch Zachodu wydanej w języku niemieckim przez C.H. Beck, Monachium, 1922
Autor

Oswald Spengler

Typ utworu

traktat filozoficzny

Wydanie oryginalne
Miejsce wydania

Austria

Język

niemiecki

Data wydania

1918

Pierwsze wydanie polskie
Data wydania polskiego

2001

Wydawca

Wydawnictwo KR

Przekład

Józef Marzęcki

Multimedia w Wikimedia Commons

Kontekst powstania

edytuj

Spengler pisał pracę w Monachium, gdzie mieszkał od 1911 r., utrzymując się z korepetycji i spadku po matce. Tytuł nawiązywał do dzieła Otto Seecka Geschichte des Untergangs der Antiken Welt (1898 r.)[1]. I wojna światowa opóźniła wydanie I tomu, który ukazał się dopiero w 1918 r., odnosząc natychmiastowy sukces. Spengler nie zmienił swojego trybu życia, odrzucił propozycję objęcia profesury na Uniwersytecie w Getyndze i pracował nad drugim tomem, który ukazał się w 1922 r. W 1923 r. ukazała się poprawiona edycja I tomu[1]. Zmierzch Zachodu był jedną z najważniejszych prac niemieckiej rewolucji konserwatywnej[1].

Treść dzieła

edytuj

Książka głosiła teorię wielkich kultur, które rodzą się, rozwijają się, uzyskują dojrzałość, a następnie umierają na podobieństwo biologicznego organizmu. Końcowym stadium rozwoju kultury jest cywilizacja, epoka wielkich imperiów i potęgi militarnej, rozwoju techniki (kosztem duchowości)[2]. Taki bieg zdarzeń jest nieuniknionym przeznaczeniem każdej kultury. Kultury są oparte na idei przewodniej, są wzajemnie nieprzenikalne, niezależne od siebie, a w dużej mierze także niepoznawalne[3]. Ograniczone poznanie innych wielkich kultur jest możliwe poprzez stosowanie analogii i homologii. W toku rozwoju każdej z wysokich kultur pewne procesy są powtarzane (formy historyczne)[4][5].

Spengler wyróżniał osiem zaawansowanych kultur (Hochkulturen): egipska, babilońska, indyjska, chińska, antyczna (nazywana przez niego „apollińską”), islamsko-żydowska („kultura magiczna”), meksykańska i zachodnia (faustyczna). Spengler sądził, że dziewiątą kulturą będzie rosyjska, do której należeć będzie III tysiąclecie[6]. Kultura europejska (zwana przez Spenglera „faustyczną”) znajduje się w końcowym etapie rozwoju, a tym samym jest w fazie zmierzchu, prowadzącego do upadku[7]. Spengler uważał, że upadek ów przyśpieszyły idee takie jak demokracja, egalitaryzm, tolerancja i humanitaryzm[8].

Koncepcja Spenglera miała charakter relatywistyczny i podważający możliwość ogólnoludzkiego postępu[3].

Recepcja

edytuj

Książka Spenglera została już w chwili wydania gremialnie odrzucona przez środowisko naukowe ze względu na liczne błędy faktograficzne[9][10], lecz od swojego pierwszego wydania odniosła sukces wydawniczy: w latach 20. XX wieku sprzedała się na rynku niemieckim w liczbie ponad 600 000 egzemplarzy[11]. Wynikało to prawdopodobnie stąd, że lata 20. i 30. XX wieku przyniosły poczucie zagrożenia i wzrost nastrojów katastroficznych. Wielki kryzys ekonomiczny 1928-1932 wyzwalał w ludziach lęk i niepewność. Niepokój o przyszłość cywilizacji i kultury wiązał się z rozwojem totalitarnych systemów takich jak faszyzm i komunizm[12]. W okresie międzywojennym książka cieszyła się wysoką poczytnością. Ocenia się, że mało który niemiecki myśliciel I połowy XX wieku był tak często cytowany, omawiany i krytykowany jak Spengler (za sprawą Zmierzchu Zachodu)[13].

Thomas Mann określił dzieło Spenglera jako fatalistyczne i defetystyczne[14], krytykował go zwłaszcza za teorię kultur, które według Spenglera są całkowicie niezależnymi organizmami, a każda z nich nie rozumie ani słowa z tego, co mówi lub ma na myśli inna[15].

Joseph Campbell przyznawał, że najważniejszą książką dla jego intelektualnego rozwoju był Zmierzch Zachodu Spenglera[16].

Theodor Adorno krytycznie ocenił historiozoficzny system Spenglera, odrzucił nieuchronność mechanizmu wzrostu i rozkładu kulturowego, któremu ma podlegać każda cywilizacja. Krytykował Spenglera za mierzenie historii ideałem dominacji, za niedocenianie ludzkiej inicjatywy[17].

Leonard Woolf ocenił Zmierzch Zachodu jako „oszałamiającą mieszankę błyskotliwej analizy, lekkomyślnych twierdzeń i dogmatycznego mistycyzmu […] zamazaną i wypaczoną przez mistyczną szarlatanerię, […] głęboko zakorzenioną niezdolność do uczciwej gry intelektualnej”[18]. Woolf zaliczył pracę Spenglera do „ekstremalnych przejawów praktycznej faszystowskiej szarlatanerii”[18].

Wielu badaczy próbowało wykazać wpływ książki Spenglera na włoski faszyzm (gdyż Benito Mussolini inspirował się tezami Spenglera, który skądinąd cenił sobie włoskiego dyktatora)[19][20][21] lub na niemiecki nazizm. Choć Spengler był negatywnie nastawiony do Hitlera, co skazało go na marginalizację po nominacji Hitlera na kanclerza[5], to naziści odwoływali się do części idei zawartych w spenglerowskim dziele: bezwzględnego posłuszeństwa jednostki państwu, konieczności utrzymania elit przy władzy, krytyki demokracji oraz do potrzeby prowadzenia wojen[22]. Wśród wielbicieli Zmierzchu Zachodu znajdował się np. minister propagandy III Rzeszy Joseph Goebbels, który wykorzystywał tezę książki Spenglera do umocnienia poparcia dla wojowniczej polityki NSDAP[23]. Niezależnie od stosunku Spenglera do rządów hitlerowskich, Zmierzch Zachodu uczynił go „guru skrajnej prawicy” okresu dwudziestolecia międzywojennego[8].

Do dziedzictwa Zmierzchu Zachodu nawiązują też przedstawiciele europejskiej nowej prawicy, umieszczając Spenglera obok Martina Heideggera i Carla Schmitta wśród głównych źródeł inspiracji[24][25][26]. Antybolszewicka retoryka Zmierzchu Zachodu – Spengler bowiem uznawał bolszewizm za przyczynę potencjalnego upadku kultury europejskiej – została przechwycona na początku XXI wieku, tym razem przez islamofobiczne ugrupowania prawicowe (w ramach syndromu oblężonej twierdzy)[27]. Zmierzch Zachodu Spenglera, ze względu na propagowanie przezeń misji cywilizacyjnej „białego człowieka”, stanowi też przedmiot żywotnego zainteresowania białych suprematystów[28].

Przypisy

edytuj
  1. ↑ a b c Barwicka-Tylek 2012 ↓, s. 545.
  2. ↑ Barwicka-Tylek 2012 ↓, s. 550.
  3. ↑ a b Barwicka-Tylek 2012 ↓, s. 547.
  4. ↑ Northrop Frye, „The Decline of the West” by Oswald Spengler, „Daedalus”, 103 (1), 1974, s. 1–13.
  5. ↑ a b Barwicka-Tylek 2012 ↓, s. 545, 551.
  6. ↑ Wolfgang Krebs, Der Untergang des Abendlandes Umrisse einer Morphologie der Weltgeschichte, 2008, s. 7.
  7. ↑ Barwicka-Tylek 2012 ↓, s. 545, 548–549.
  8. ↑ a b Krzysztof Koźmiński, Carl Schmitt na tle doktryny rewolucyjnego konserwatyzmu, „Anthropos?” (10-11), 2008, s. 158, ISSN 1730-9549 [dostęp 2024-06-18] (ang.).
  9. ↑ Albert Liu, Spengler, Oswald, [w:] Encyclopedia of Semiotics, wyd. 1, Oxford University Press, 1998, DOI: 10.1093/acref/9780195120905.001.0001, ISBN 978-0-19-512090-5 [dostęp 2024-06-16] (ang.).
  10. ↑ John Scott, Spengler, Oswald, [w:] A Dictionary of Sociology, wyd. 4, Oxford University Press, 2014, DOI: 10.1093/acref/9780199683581.001.0001, ISBN 978-0-19-968358-1 [dostęp 2024-06-16] (ang.).
  11. ↑ Safranski 2009 ↓, s. 331.
  12. ↑ Burke 1995 ↓, s. 332–333.
  13. ↑ Oswald Spengler als europäisches Phänomen: Der Transfer der Kultur- und Geschichtsmorphologie im Europa der Zwischenkriegszeit 1919-1939, Vandenhoeck & Ruprecht 2013, s. 7.
  14. ↑ Nicholls 1985 ↓, s. 263.
  15. ↑ Jan Assman, Mythos und Religion in Thomas Manns Josephsromanen, s. 215.
  16. ↑ Gorman 2014 ↓, s. 76.
  17. ↑ Brian O’Connor, Adorno: Philosophy of History, s. 9.
  18. ↑ a b Chapman 2011 ↓, s. 226.
  19. ↑ Manfred GanGL (red.), Spengler – Denker der Zeitenwende, Frankfurt a.M. 2009 und Arne De WinDe; Bart PhiLipsen u.a. (red.), Tektonik der Systeme. Neulektüren von Oswald Spengler, Heidelberg 2012; Michael thönDL, Oswald Spengler in Italien. Kulturexport politischer Ideen der »Konservativen Revolution«, Leipzig 2010.
  20. ↑ Didier Musiedlak, Religion and Political Culture in the Thought of Mussolini, „Totalitarian Movements and Political Religions”, 6 (3), 2005, s. 401, DOI: 10.1080/14690760500317776, ISSN 1469-0764 [dostęp 2024-06-16] (ang.).
  21. ↑ David Engels, Oswald Spengler and the Decline of the West, [w:] Mark Sedgwick (red.), Key Thinkers of the Radical Right: Behind the New Threat to Liberal Democracy, Oxford University Press, 21 lutego 2019, s. 14, DOI: 10.1093/oso/9780190877583.003.0001, ISBN 978-0-19-087758-3 [dostęp 2024-06-16].
  22. ↑ Carl Dreher, Spengler and the Third Reich, „The Virginia Quarterly Review”, 15 (2), 1939, s. 176–177, 185, ISSN 0042-675X, JSTOR: 26456737.
  23. ↑ Jacob 2021 ↓, s. 94–95.
  24. ↑ Pautz 2020 ↓, s. 56.
  25. ↑ Julian Göpffarth, Rethinking the German nation as German Dasein : intellectuals and Heidegger’s philosophy in contemporary German New Right nationalism, „Journal of Political Ideologies”, 25 (3), 2020, s. 254, DOI: 10.1080/13569317.2020.1773068, ISSN 1356-9317 [dostęp 2024-06-15] (ang.).
  26. ↑ Samuel Salzborn, Renaissance of the New Right in Germany? A Discussion of New Right Elements in German Right-wing Extremism Today, „German Politics & Society”, 34 (2 (119)), 2016, s. 41, ISSN 1045-0300, JSTOR: 43917413.
  27. ↑ Jacob 2021 ↓, s. 96–97.
  28. ↑ Henry Maher, Eda Gunaydin, Jordan McSwiney, Western civilizationism and white supremacy: the Ramsay Centre for Western Civilisation, „Patterns of Prejudice”, 55 (4), 2021, s. 312, DOI: 10.1080/0031322X.2021.2014087, ISSN 0031-322X [dostęp 2024-06-16] (ang.).

Bibliografia

edytuj
  • Wayne Chapman, Spengler's The Decline of the West and Intellectual Quackery: Checking the Climate with Leonard Woolf and W.B Yeats, [w:] Kristin Czarnecki (red.), Virginia Woolf and the Natural World, Liverpool University Press, 2011, s. 226, ISBN 1-942954-14-X (ang.).
  • Iwona Barwicka-Tylek, Spengler Oswald Arnold Gottfried, [w:] Michał Jaskólski (red.), Słownik historii doktryn politycznych, t. 5, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2012, s. 545–551.
  • James Burke, The Day the Universe Changed, Boston and New York: Little, Brown and Company, 1995, ISBN 978-0563201922.
  • Daniel Gorman, Revisiting Joseph Campbell’s The Power of Myth, „Intermountain West Journal of Religious Studies”, 5 (1), 2014, s. 73–88, ISSN 2155-1723.
  • Frank Jacob, The “Decline of the West” as a Semiotic Strategy Against a European Union, [w:] Francesco Mangiapane, Tiziana Migliore (red.), Images of Europe, Springer Nature, 2021, s. 92–103, ISBN 3-030-69240-X (ang.).
  • Hartwig Pautz, The German New Right and Its Think Tanks, „German Politics and Society”, 38 (4), 2020, s. 51-71, DOI: 10.3167/gps.2020.380403, ISSN 1045-0300.
  • Roger A. Nicholls, Thomas Mann and Spengler, „The German Quarterly”, 58 (3), 1985, s. 361–374, JSTOR: 406568.
  • Rüdiger Safranski, Romantik. Eine deutsche Affäre, Frankfurt am Main: S. Fischer, 2009, ISBN 978-3-596-18230-5.

Linki zewnętrzne

edytuj
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Zmierzch_Zachodu&oldid=74058594”