Budynek przy ul. Tadeusza Kościuszki 4 w Sanoku
Budynek przy ul. Tadeusza Kościuszki 4 w Sanoku – budynek położony przy ulicy Tadeusza Kościuszki 4 w Sanoku.
Stan budynku w 2013 | |
Państwo | |
---|---|
Miejscowość | |
Adres | |
Typ budynku | |
Architekt |
Wohl |
Kondygnacje |
3 |
Rozpoczęcie budowy | |
Ukończenie budowy | |
Pierwszy właściciel |
Miasto Sanok |
Obecny właściciel | |
Położenie na mapie Sanoka | |
Położenie na mapie Polski | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego | |
Położenie na mapie powiatu sanockiego | |
49°33′35,6″N 22°12′15,3″E/49,559889 22,204250 |
Historia
edytujBudynek jest umiejscowiony w centralnej części miasta, w dzielnicy Śródmieście. Elewacja południowa znajduje się przy ulicy Tadeusza Kościuszki, a elewacja wschodnia przy ulicy Grzegorza z Sanoka.
W przeszłości w tym miejscu znajdował się Kościół Najświętszej Marii Panny (od 1377 do 1787 roku)[1].
Gmach został wybudowany w latach 1935–1937 za kadencji burmistrza Jana Rajchla. Projektantem był Wohl, a budowę gmachu nadzorował naczelnik Wydziału Technicznego w magistracie miejskim, inż. Roman Wajda[2]. Uroczystość poświęcenia budynku odbyła się 19 września 1937[3]. Została w nim ulokowana Komunalna Kasa Oszczędności Miasta Sanoka (istniejąca w mieście od 1930)[4][5]. Prezesem rady nadzorczej KKO był w 1938 burmistrz Maksymilian Słuszkiewicz[6], a w dyrekcji KKO działali wówczas Kazimierz Michalski (ojciec Stanisława), Stanisław Augustyński i Salomon Ramer[7][8].
Według Edwarda Zająca wzniesienie tak okazałej i nowoczesnej w owych czasach budowli dowodziło „gospodarności i zapobiegliwości władz miasta”[9]. Do 1939 do numeru 4 ulicy był przypisany lekarz dr Herman Gruber[10].
Fasada budynku została pokryta szlachetną zaprawą kamienną. Wewnątrz budynku znajduje się reprezentacyjna sala manipulacyjna, skarbiec i powierzchnie biurowe. Poza tym w gmachu istnieją lokale mieszkalne[11].
Podczas II wojny światowej w okresie okupacji niemieckiej w budynku pod przemianowanym adresem Hermann Göring Strasse 4 urzędował Stadtkommissar (komisarz miasta) oraz działała Kommunal-Sparkasse (Komunalna Kasa Oszczędności)[12][13], wzgl. określana jako Sparkasse der Stadt Sanok[14][15] (Kasa Oszczędnościowa Miasta Sanok).
Po nadejściu frontu wschodniego i po wkroczeniu wojsk radzieckich do Sanoka, w początkowym okresie Polski Ludowej tj. od drugiej połowy 1944 do wiosny 1947 budynek został przejęty przez Wojenną Komendę Miasta i NKWD[16]. Wejście do Komendy Wojennej istniało od ulicy Grzegorza, a wejście do NKWD było od ulicy Kościuszki[16]. Piwnice budynku zaadaptowano na areszt, w którym przetrzymywani byli podczas śledztw działacze niepodległościowi – członkowie Armii Krajowej, Narodowej Organizacji Wojskowej, Młodzieży Wielkiej Polski[16]. Ich przesłuchania toczyły się nocą na drugim piętrze budynku (prowadzili je mjr Woroszyłow i kpt. Popow)[16]. W budynku było osadzonych m.in. 16 sanoczan, aresztowanych na przełomie września i października 1946 w związku z działalnością w MWP (wśród nich byli m.in. nauczyciel dr Jan Świerzowicz, Józef Kuczma, Augustyn Posadzki, Czesław Jasielski, Edward Stasiczak, Aleksander Roman, Stanisław Trzyszka)[16]. Ich proces odbył się w lutym w Rzeszowie[16].
Po wojnie, u zarania Polski Ludowej w drugiej połowie lat 40. na II piętrze gmachu funkcjonowała księgowość firmy określanej jako „Tartaki” dr. Oskara Schmidta[17]. W okresie PRL w budynku działał Oddział Narodowego Banku Polskiego w Sanoku, którego wieloletnim dyrektorem od końca 1965 był Marcin Drozd[18]. W 1974 elewacja budynku została odremontowana[19][17]. W ramach restrukturyzacji od 1 lutego 1989 oddział NBP został przekształcony w Bank Depozytowo-Kredytowy w Lublinie S.A Oddział w Sanoku[20] (dyrektorem do 1991 pozostawał M. Drozd[21][18]), który funkcjonował w budynku do końca XX wieku (wówczas fasada była wykonana w odcieniach koloru niebieskiego[22]). 3 lutego 1996 roku pracownicy sanockiego Oddziału BD-K obchodzili jubileusz 60-lecia istnienia[23]. 22 grudnia 1997 budynek został otwarty po remoncie[24].
W gmachu ulokowano siedzibę oddziału Banku Pekao (kolor fasady budynku został zmieniony na odcień zieleni).
W mieszkaniach gmachu zamieszkiwali: ww. Marcin Drozd[25] oraz do końca życia Julian Rudak (1917-2008)[26].
Po latach więzieni i torturowani w gmachu przez NKWD zostali upamiętnienie tablicą pamiątkową na południowej elewacji budynku, ustanowioną w 50. rocznicę powstania Armii Krajowej i odsłoniętą 20 grudnia 1992[17][27][28][29]. Inicjatorem było sanockie koło Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej. Projektantem był Władysław Kandefer. Tablica zawiera inskrypcję: „W tym budynku w latach 1944–1947 byli więzieni i maltretowani przez NKWD członkowie: Armii Krajowej, Narodowej Organizacji Wojskowej, Młodzieży Wielkiej Polski. Wmurowano w 50 rocznicę powstania Armii Krajowej. Sanok 1992”[30]. Treść inskrypcji poddał krytyce były oficer konspiracji AK-owskiej, Julian Rudak[17].
Budynek został wpisany do gminnego rejestru zabytków miasta Sanoka, opublikowanego w 2015[31].
Przypisy
edytuj- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 163. W czasie budowy znaleziono szczątki ludzkie, które przeniesiono na cmentarz.
- ↑ Edward Zając, Sanockie biografie, Sanok 2009, s. 42.
- ↑ Borys Łapiszczak: Sanok i Województwo Podkarpackie na dawnej pocztówce i fotografii. Cz. VII. Sanok: Poligrafia, 2004, s. 101. ISBN 83-915388-4-2.
- ↑ Spis Abonentów sieci telefonicznych Państwowych i Koncesjonowanych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy) na 1938 r.. Warszawa: Państwowe Przedsiębiorstwo „Polska Poczta, Telegraf i Telefon”, 1938, s. 622.
- ↑ Pierwotnie miejska Kasa Oszczędności powstała po wystawionym poręczeniu Rady Miasta Sanoka w uchwale z 1 maja 1904, zob. Komunalna Kasa Oszczędności M. Sanoka. „Codzienna Gazeta Handlowa”. 270, s. 142, 26 listopada 1938.
- ↑ Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu. Warszawa: 415, s. Warszawa.
- ↑ Komunalna Kasa Oszczędności M. Sanoka. „Codzienna Gazeta Handlowa”. 270, s. 142, 26 listopada 1938.
- ↑ Komunalna Kasa Oszczędności Miasta Sanoka. „Rocznik Polskiego Przemysłu i Handlu”. 6, s. 415, 1938.
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 134.
- ↑ Książka telefoniczna. 1939. s. 706. [dostęp 2015-05-26].
- ↑ Edward Zając, Szkice z dziejów Sanoka, Sanok 1998, s. 255.
- ↑ Amtliches Fernsprechbuch fűr das Generalgouvernement. Deutsche Post Osten, 1941, s. 59.
- ↑ Amtliches Fernsprechbuch fűr das Generalgouvernement. Deutsche Post Osten, 1942, s. 79, 80.
- ↑ Maria Łapiszczak: Sanok na dawnej pocztówce i fotografii. Cz. II. Sanok: 2001, s. 37. ISBN 83-915388-1-8.
- ↑ Andrzej Romaniak: Sanok. Fotografie archiwalne – Tom II. Wydarzenia, uroczystości, imprezy. Sanok: Muzeum Historyczne w Sanoku, 2011, s. 173. ISBN 978-83-60380-30-7.
- ↑ a b c d e f Stanisław Kawski. Poczta. „Nowiny”. Nr 154, s. 3, 10 sierpnia 1993.
- ↑ a b c d Julian Rudak. Poczta. Pamięć ułomna. „Nowiny”. Nr 134, s. 3, 13 lipca 1993.
- ↑ a b Drozd 2015 ↓, s. 74.
- ↑ Remont. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 4, Nr 4 z 1-15 maja 1974. Sanocka Fabryka Autobusów.
- ↑ Królewskie Wolne Miasto Sanok. Informator miejski. Bydgoszcz: Journal, 1995, s. 41. ISBN 83-86002-54-9.
- ↑ Franciszek Oberc: Kalendarium sanockie 1974-1994, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 959.
- ↑ Stefan Stefański, Sanok i okolice. Przewodnik turystyczny, Sanok 1991 (zdjęcia).
- ↑ Zbigniew Osenkowski, Kalendarium sanockie 1995–2000, Rocznik Sanocki Tom VIII – Rok 2001, Sanok 2001, s. 326.
- ↑ Zbigniew Osenkowski. Kalendarium sanockie 1995–2000. „Rocznik Sanocki 2001”, s. 343, 2001. Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej. ISSN 0557-2096.
- ↑ Drozd 2015 ↓, s. 9, 11, 15, 74, 150, 189, 329.
- ↑ Olga Ptak (oprac.): Zdzisław Beksiński. Listy do Jerzego Lewczyńskiego. Gliwice: Muzeum w Gliwicach, 2014, s. 670. ISBN 978-83-89856-71-5.
- ↑ Adam Sudoł: Polska Ojczyzna moja. Część II. Sanok: 1999, s. 19.
- ↑ Adam Sudoł: Wybór z Księgi Ogłoszeń Parafii Przemienienia Pańskiego w Sanoku (lata 1967–1995). Sanok: 2001, s. 375, 376. ISBN 83-914224-7-X.
- ↑ Franciszek Oberc: Kalendarium sanockie 1974-1994, w: Sanok. Dzieje miasta, Praca zbiorowa pod redakcją Feliksa Kiryka, Kraków 1995, s. 963.
- ↑ Franciszek Oberc, Pomniki i tablice pamiątkowe Sanoka, Sanok 1998, s. 19-20.
- ↑ Zarządzenie Burmistrza Miasta Sanoka nr 42/2015 z 9 marca 2015. bip.um.sanok.pl, 2015-03-09. s. 4. [dostęp 2016-10-20].
Bibliografia
edytuj- Marcin Drozd: Wspomnienia. Sanok: 2015, s. 1-350.